Κάπο

…η τέχνη της επιβίωσης και της αποκτήνωσης

Στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως των Γερμανών στην διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου είχε καθιερωθεί το σύστημα των κάπο. Η προέλευση της λέξης «κάπο» είναι ασαφής, άλλοι λένε ότι είναι συντομογραφία της γερμανικής φράσης «συντροφική αστυνομική δύναμη», άλλοι λένε ότι προέρχεται από την ιταλική λέξη «αφεντικό» και κάποιοι άλλοι ισχυρίζονται ότι προέρχεται από την γαλλική λέξη «δεκανέας». Σε κάθε περίπτωση «κάπο» στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης ονομάζονταν οι κρατούμενοι που επόπτευαν άλλους κρατούμενους και σε ανταλλαγή των υπηρεσιών τους απολάμβαναν ξεχωριστά προνόμια όπως απαλλαγή από τα καταναγκαστικά έργα, ξεχωριστά υπνοδωμάτια, περισσότερο φαγητό με πιο απλά λόγια απολάμβαναν μεγαλύτερες πιθανότητες επιβίωσης. Με αυτό το σύστημα οι Γερμανοί -για άλλη μια φορά αναδεικνύουν το πρακτικό τους πνεύμα- κατάφερναν να απασχολούν λιγότερους αξιωματικούς και στρατιώτες αφού οι κάπο αναλάμβαναν μεγάλο μέρος της εργασίας επιτήρησης των υπόλοιπων κρατουμένων: λιγότερο κόστος και λιγότεροι άντρες στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Από την άλλη κατάφερναν να σπάνε το ηθικό των κρατουμένων αφού έστρεφαν τους ίδιους τους κρατούμενους εναντίον των κρατουμένων. Το γνωστό διαίρει και βασίλευε δηλαδή.

Οι κάπο συνήθως επιλέγονταν από τους ποινικούς κρατουμένους. Γιατί ακόμα και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης υπήρχαν διαβαθμίσεις και αξιοκρατία ανάμεσα στους φυλακισμένους. Η αντιμετώπιση ήταν διαφορετική ανάλογα με το χρώμα του αστεριού που ήταν καρφιτσωμένο στην στολή σου. Οι Εβραίοι είχαν κίτρινο αστέρι, οι ποινικοί κρατούμενοι πράσινο, οι ομοφυλόφιλοι ροζ, οι πολιτικοί κρατούμενοι κόκκινο κ.ο.κ. Οι ναζιστές αντιπαθούσαν τους Εβραίους όπως και τους ομοφυλόφιλους και δεν εμπιστεύονταν τους πολιτικούς κρατούμενους επειδή ήταν αντίθετοι με τις ιδέες τους. Οι ποινικοί κρατούμενοι ήταν συνήθως οι πιο ιδανικοί για τον ρόλο των κάπο αφού είχαν ήδη αποδείξει από την προηγούμενη ζωή τους μια επιθετικότητα ή μια αντικοινωνική συμπεριφορά.

Οι κάπο επιτηρούσαν και έδιναν διαταγές στους υπόλοιπους κρατούμενους με αντάλλαγμα μια πιο ανθρώπινη αντιμετώπιση από τους ναζιστές: πιο καλά και χοντρά ρούχα, πιο άνετα υπνωτήρια, περισσότερο φαγητό, λίγα τσιγάρα και ποτό. Κάποιοι από αυτούς έκαναν αυτήν την δουλειά για να μπορέσουν να επιβιώσουν, κάποιοι άλλοι εκμεταλλεύτηκαν την ευκαιρία της εικονικής και πρόσκαιρης εξουσίας για να ξεσκεπάσουν τα πιο άγρια ένστικτά τους.  Στο στρατόπεδο Μαουντχάουζεν -στο οποίο υπήρξε κρατούμενος και ο γνωστός Έλληνας συγγραφέας Ιάκωβος Καμπανέλλης- ένας κάπο ονόματι Αύγουστος Άνταμ κάθε φορά που έφταναν νέοι κρατούμενοι, φώναζε να παρουσιαστούν μπροστά του όλοι οι δικηγόροι, οι ιερείς, οι δικαστές και οι καθηγητές και αμέσως μετά τους έλεγε ότι είναι δολοφόνος και εγκληματίας αλλά πλέον με το νέο σύστημα αρχηγός και επιβλέπων όλων. «Ο κόσμος άλλαξε, όλα ανατράπηκαν», τους έλεγε, τους χτυπούσε με το ρόπαλο και τους έστελνε να καθαρίσουν τα ουρητήρια.

Στην κινηματογραφική ταινία του Ιταλού σκηνοθέτη Τζούλιο Ποντεκόρβο «Κάπο» παρακολουθούμε την ιστορία της νεαρής Εβραίας Εντίτ η οποία στέλνεται στην ηλικία των δεκατεσσάρων ετών σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Με την βοήθεια κάποιων άλλων κρατουμένων αλλάζει ταυτότητα: μεταμορφώνεται σε Γαλλίδα ποινική κρατούμενη. Η Εντίτ είναι μια νέα κοπέλα, αθώα και ευαίσθητη όπως όλες οι κοπέλες της ηλικίας της, θέλει να ζήσει, να ερωτευτεί, να κάνει παιδιά, να χορέψει και να τραγουδήσει. Η αγάπη της για την ζωή είναι τόσο μεγάλη που την αναγκάζει να κλέψει το φαγητό άλλης κρατούμενης, την αναγκάζει να πάρει τις κάλτσες μιας πεθαμένης για να ζεσταθεί, την αναγκάζει να γίνει ερωμένη ενός Γερμανού αξιωματικού προκειμένου να φάει. Και τελικά την αναγκάζει να μεταμορθωθεί σε κάπο: να καταδυναστεύει τις άλλες κρατούμενες, τις ίδιες γυναίκες που της είχαν φερθεί καλά, που της είχαν δώσει το περίσσευμα του φαγητού τους. Η ταινία δεν κάνει κριτική, απλά δείχνει τα γεγονότα. Πόσο εύκολο είναι τελικά σε περιόδους κρίσεις να αποκτηνωθούμε; Πόσο εύκολο είναι να χάσουμε την αθωότητα και την αξιοπρέπειά μας; Πόσο εύκολο είναι να πάρουμε την εξουσία στα χέρια μας έστω και στιγμιαία και να την εκμεταλλευτούμε; Ο άνθρωπος έφτιαξε την Ακρόπολη και τις Πυραμίδες. Ο άνθρωπος επίσης έφτιαξε και τα στραπότεδα συγκέντρωσης. Ο άνθρωπος έχει την επιλογή στα χέρια του να παραμείνει άνθρωπος ή να γίνει κτήνος.      

Εύη Ρούτουλα