Κυριακή Β΄ Νηστειών

Ο Άγ. Γρηγόριος Παλαμάς και το Ησυχαστικό Κίνημα

Χαίρει και ευφραίνεται σήμερα ο πιστός λαός του Θεού μνημονεύοντας και τιμώντας μια κορυφαία εκκλησιαστική και πατερική μορφή. Πρόκειται για τον Άγ. Γρηγόριο Αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης, τον επονομαζόμενο Παλαμά, έναν σπουδαίο Άγιο και δεινό θεολόγο, ο οποίος λάμπρυνε με την παρουσία και την πολύτιμη προσφορά του την Αγία Ορθόδοξη Εκκλησία μας.

Στο Συναξάρι της ημέρας, ο σήμερα εορταζόμενος Άγιος χαρακτηρίζεται ως «του θείου και ανεσπέρου φωτός υιός, αληθής τω όντι του Θεού άνθρωπος, και θαυμαστός των θείων υπηρέτης και λειτουργός». Ο Άγιος Γρηγόριος γεννήθηκε το 1296 μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη. Υπηρέτησε για λίγο στην αυτοκρατορική αυλή της Βασιλεύουσας, αλλά σύντομα αποσύρθηκε στο Άγιον Όρος, όπου έλαβε το Αγγελικό σχήμα και αγωνίσθηκε πνευματικά, με όπλα του τη νηστεία και την αγρυπνία. Εξελέγη Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, όπου θεοφιλώς υπηρέτησε. Εκοιμήθη το 1359 μ.Χ. και τιμήθηκε αμέσως ως Άγιος.

Κατά το διάστημα της παραμονής του στο Αγιώνυμον Όρος του Άθω μελέτησε εμπειρικά και θεολογικά τη ζωή της εν Χριστώ ησυχίας. Έτσι, λοιπόν, έγινε ο κύριος εκφραστής αυτού που ονομάστηκε Ησυχαστικό Κίνημα. Οι «ησυχαστές» ήταν οι μοναχοί εκείνοι που πρέσβευαν πως ο άνθρωπος μπορεί, αν έχει καθαρή καρδιά και αν συγκεντρωθεί στην «καρδιακή προσευχή» (το «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ Θεού, ελέησόν με»), να ενωθεί με το Θεό, να φωτισθεί και να δει το Άκτιστο Φως, ανεξάρτητα από τη μόρφωσή του.

Η άποψη και πρακτική αυτή δεν βρήκαν καθολική αναγνώριση. Έτσι, ο Άγιος Γρηγόριος αναγκάσθηκε να έλθει σε θεολογική σύγκρουση με τον Βαρλαάμ τον Καλαβρό, ο οποίος δίδασκε πως ο άνθρωπος δεν μπορεί να γνωρίσει το Θεό, κι ακόμα περισσότερο δεν μπορεί να ενωθεί μαζί Του. Ο Βαρλαάμ δίδασκε πως ο Θεός είναι «κλειστός στον εαυτό του» και δεν μπορεί να ενωθεί με τους ανθρώπους.

Η πολύ ενδιαφέρουσα αυτή θεολογική σύγκρουση ανάγκασε τον πνευματοφόρο Άγ. Γρηγόριο να συγγράψει τα σημαντικά έργα του «Υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων», αντιμετωπίζοντας με ισχυρά πνευματικά και βεβαίως Ορθόδοξα θεολογικά επιχειρήματα τις απόψεις του Βαρλαάμ.

Ιδού ένα ελάχιστο απόσπασμα από τα εν λόγω έργα του Αγ. Γρηγορίου, που αφορά την ένωση του ανθρώπου με τον Θεό:

«Η χάρη τελεσιουργεί την ίδια την απόρρητη ένωση. Διά μέσου αυτής ολόκληρος ο Θεός περιχωρεί ολόκληρους τους αξίους, και ολόκληροι οι Άγιοι περιχωρούν ολικά ολόκληρο τον Θεό, παίρνοντας όλο το Θεό στη θέση του εαυτού τους κι αποκτώντας τον ίδιο το Θεό μόνο ως βραβείο της αναβάσεώς τους προς Αυτόν, ενωμένο μαζί τους ως με δικά Του μέλη, με τον τρόπο που η ψυχή περιπλέκεται στο σώμα, αφού ο ίδιος τους αξίωσε να είναι μέσα σ' Αυτόν».

Το παρακάτω, επίσης, είναι απόσπασμα από τα ίδια έργα και αφορά το Άκτιστο Φως:

«Άλλο φως αντιλαμβάνεται ο νους, άλλο η αίσθηση. Η αίσθηση αντιλαμβάνεται το αισθητό φως που δείχνει τα αισθητά ως αισθητά. Φως του νου είναι η γνώση που υπάρχει στα νοήματα. Δεν αντιλαμβάνονται λοιπόν το ίδιο φως η όραση και ο νους, αλλά έως ότου καθένα από αυτά ενεργεί κατά τη δική του φύση και μέσα στις κατά φύση συνθήκες».

Η Εκκλησία βίωσε ταραχές την εποχή εκείνη. Τέσσερεις όμως Σύνοδοι, που πραγματοποιήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη μεταξύ 1341 και 1351 μ.Χ. δικαίωσαν τις ορθότατες απόψεις του Αγ. Γρηγορίου και επικύρωσαν την ερμηνεία του. Από τότε οι διδασκαλίες αυτές αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της Ορθόδοξης Θεολογίας και ζωής.

Πρωτοπρ. Αναστάσιος Δ. Σαλαπάτας