Ζεϊμπέκικο, ο μοναχικός αρχαίος χορός

Πρόσφατα είδα στο θέατρο τη «Στέλλα με τα κόκκινα γάντια» του Ιάκωβου Καμπανέλλη. Πρόκειται για το πρωτότυπο έργο από το οποίο εμπνεύστηκε η γνωστή ταινία «Στέλλα» με τη Μελίνα Μερκούρη. Σε κάποιο σημείο του έργου, ένας από τους ηθοποιούς αναφερόταν στον χορό του ζεϊμπέκικου, χρησιμοποιώντας πολλά από τα λεγόμενα του Διονύση Χαριτόπουλου. Ο Διονύσης Χαριτόπουλος είχε δημοσιεύσει ένα κείμενό του στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ το 2002, και εξηγούσε τη μοναχικότητα και την εσωτερικότητα του συγκεκριμένου χορού. Αντιγράφω εδώ μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα από αυτό το κείμενο, που ομολογώ ότι ήταν πάρα πολύ ενδιαφέρον.

«Ο χορευτής δεν επικοινωνεί με το περιβάλλον. Περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό του, τον οποίο τοποθετεί στο κέντρο του κόσμου. Τα παλαμάκια που χτυπάνε οι φίλοι καλύτερα να λείπουν, ο πόνος του άλλου δεν αποθεώνεται. ...Το ζεϊμπέκικο δεν είναι γυναικείος χορός. Απαγορεύεται σε γυναίκα να εκφράσει καημούς ενώπιον τρίτων, είναι προσβολή για αυτόν που την συνοδεύει. Εξαιρούνται οι γυναίκες μεγάλης ηλικίας που μπορεί να έχουν προσωπικά βάσανα: χηρεία ή πένθος για παιδιά… Είναι η σωματική έκφραση της ήττας. Η απελπισία της ζωής. Το ανεκπλήρωτο όνειρο. Είναι το “δεν τα βγάζω πέρα”. Το κακό που βλέπεις να έρχεται.»

Ποια είναι όμως η ιστορία αυτού του μοναχικού, εσωτερικού χορού; Θα πρέπει να ανατρέξουμε στο μακρινό παρελθόν μας. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, η λέξη Ζεμπέκος παράγεται από την θρακική λέξη μπούκο που με τη σειρά της προέρχεται από την φρυγική λέξη βέκος, που σημαίνει μπουκιά, και από το όνομα του αρχηγού των Θεών, του Ζευς. Η Λέξη λοιπόν Ζεμπέκος συμβολίζει την αναζήτηση του πνεύματος με το σώμα, του Θεού με τον άνθρωπο. Στα αρχαία χρόνια δε χορευόταν προς τιμήν της Κυβέλης.

Σύμφωνα με το ρεμπέτη Τάκη Μπίνη, οι Ζεϊμπέκηδες ήταν Έλληνες, κυρίως Μακεδόνες και Θρακιώτες που συνόδευσαν το Μέγα Αλέξανδρο στην Ασία. Τους ονόμαζαν Ζεϊμπέκια, επειδή ήταν ζωέμποροι και μακελάρηδες. Δημιούργησαν αυτό το χορό για να γιορτάσουν τον ηρωισμό τους και να τιμήσουν τις παραδόσεις τους. Αρχικά οι χορευτές κρατούσαν σπαθιά είτε στα χέρια τους είτε στο στόμα τους και έβγαζαν αλαλαγμούς.

Σύμφωνα με άλλες θεωρίες, ο χορός είναι αρχαίο-ελληνικός-θρακικός και τον διέδωσαν στην Ασία οι αρχαίοι Αργείοι-Θράκες, οι οποίοι ίδρυσαν αποικία στις Τράλλεις (στο σημερινό Αϊδίνιο) της Μικράς Ασίας.

Κατά τον ζωγράφο Θάνο Murray Βελούδιο, η προέλευση του χορού προέρχεται από τον αρχαιότερο χορό «Άρτο-ζην». Η λέξη Ζευς συμβολίζει το πνεύμα και η λέξη μπέκος το σώμα. Ο άνθρωπος χορεύοντάς τον αποκτά τη δωρική - φρυγική αρμονία.

Η πιο δημοφιλής θεωρία πάντως είναι ότι ο χορός προέρχεται από τους εξισλαμισμένους Ζεϊμπέκους, μειονότητα της Προύσας, του Αϊδινίου και της Ερυθραίας της Μικράς Ασίας.

Σε κάθε περίπτωση ο χορός ήρθε στον ελλαδικό χώρο από την Μικρά Ασία στα τέλη του 19ου αιώνα - αν και ήταν πολύ λαοφιλής στην Κωνσταντινούπολη και στη Σμύρνη ήδη από τον 17ο αιώνα. Και φυσικά κανένας δεν αμφιβάλει για την ελληνικότητά του. Όταν ήρθε στον ελλαδικό χώρο, ο ζεϊμπέκικος θεωρήθηκε ρεμπέτικος χορός, λαϊκός, απαγορευμένος για τις ανώτερες τάξεις, που εκείνη την εποχή συνήθιζαν να χορεύουν ευρωπαϊκές μελωδίες, όπως βαλς και τανγκό. Αρχικά ήταν αυστηρά αντρικός χορός. Αυτές οι νοοτροπίες βέβαια άλλαξαν με την πάροδο των ετών και στις μέρες μας πλέον όλοι οι Έλληνες και όλες οι Ελληνίδες χορεύουν τον ζεϊμπέκικο είτε για να εκφράσουν με αυτόν τον τρόπο την πίκρα τους είτε απλά για να διασκεδάσουν.

Εύη Ρούτουλα