Οἱ Κολλυβάδες καί ἡ νῆσος Σκίαθος

 

Ἰω. Ν. Φραγκούλα, Μνημόσυνο

 

Ἄν καί πολλά ἔχουν γραφεῖ γιά τό λεγόμενο κίνημα τῶν Κολλυβάδων, τούς δύο Ἀλέξανδρους, ἀλλά καί τή νῆσο Σκιάθο, ἡ δική μου μελέτη ἔρχεται νά προσθέσει στίς ὅσες πληροφορίες ἔχουν παρατεθεῖ, τήν ἄλλη πλευρά τοῦ ζητήματος, δηλαδή τήν προσωπογραφία τῆς κολλυβαδικῆς Σκιαθίτικης κοινότητας. Ἀλλά, "ποία τις ἦτο ἡ Κοινότης τῶν Κολλυβάδων", γιά θυμηθοῦμε καί τόν Παπαδιαμάντη;

 

Γιά νά μπορέσουμε νά δοῦμε αὐτήν τήν ὄντως πανίερο Κοινότητα τῶν ἱεροπρεπῶν αὐτῶν Πατέρων. Ἀσφαλῶς θά πρέπει νά ἀνατρέξουμε στά γεγονότα, τά ὁποῖα ἔλαβαν χώρα στίς ἀρχές τοῦ 18ου στή Σκήτη τῆς ἁγίας Ἄννης, στόν Ἄθωνα. Πιό συγκεκριμένα, θά παραθέσουμε μιάν ἀνέκδοτη μέχρι σήμερα διήγηση σχετικά μέ τήν ἀφορμή πού δόθηκε, ὥστε ν᾿ ἀρχίσουν οἱ ταραχές. Μάλιστα, ἐνῶ μέχρι σήμερα ὅλοι σχεδόν οἱ ἱστορικοί πού ἔχουν ἀσχοληθεῖ μέ τό ζήτημα αὐτό, τό τοποθετοῦν ὅτι συνέβη γύρω στά 1754, ὅταν δηλ. ἄρχισαν οἱ ἐργασίες γιά τήν ἐκ βάθρων ἀνοικοδόμηση τοῦ νέου Κυριακοῦ τῆς Σκήτης, ἡ διήγηση πού παραθέτουμε  μᾶς πληροφορεῖ, πώς οἰ πρῶτες ταραχές ἄρχισαν στίς ἀρχές τοῦ 18ου αἰ.

 

Διαβάζουμε λοιπόν, στό φ. 6 τοῦ χφου πού ἐπιγράφεται: "ΦΡΑΓΓΕΛΙΟΝ, ᾦ ἀπορραπίζονται οἱ ἐν τῷ ἱερῷ τῆς Ἀναστάσεως ἀσχημονοῦντες, ἤτοι οἱ ἐν τῇ Κυριακῇ νεκρολογοῦντες" καί τό ὁποῖο σώζεται στό Ἀρχεῖο τῆς Μονῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ στή Σκιάθο.

 

"Εἰς τό πλέον εὐλαβέστερον καί ἁγιώτερον μέρος τοῦ Ὄρους, εἰς τήν περιώνυμον καί περιβόητον Σκήτην τῆς ἁγίας Ἄννης, πρό χρόνων ἤδη τινῶν ἄρχισε νά ἀθετῆται ἡ Ἀποστολική αὕτη παράδοσις, ἁπλῶς μέν καί ἀφιλονείκως πρότερον, περιεργότερον δέ καί πεισμονικώτερον ὕστερον...

 

Ὡς γάρ πατέρες τινες φιλαληθεῖς ἐξ αὐτῆς μέσα τῆς Σκήτης ἐδίδαξαν  ἡμᾶς, ἡ πρώτη ἀρχή (τῶν διενέξεων) οὕτως ἐστάθη.

 

Κάποιος, φασί, Χριστιανός Ἰωαννίτης, Δημήτριος τοὔνομα, έν Βενετίᾳ τελευτήσας εἰς τούς ᾳχ`΄(1690) ἀπό Χριστοῦ ἀφῆκεν εἰς τήν Σκήτην ταύτην τέσσαρας ἀγρυπνίας ἐτησίους διά πάντα, μετά μνημοσύνω αὐτοῦ, νά γίνωνται εἰς ρητάς ἡμέρας ἁγίων, ἀπό τούς ὁποίους, ἄλλοι μέν ἔχουσι ἀγρυπνίας, ἄλλοι δέ οὐχί. Οἱ γοῦν ἁγιαννῖται τῶν μή ἑορταζομένων ἁγίων τάς ἀγρυπνίας ἐπόιουν αὐτάς τε καί τά μνημόσυνα ἐν τῇ Κυριακῇ. Ἀλλά καί τῶν ἑορταζομένων  ἁγίων τάς ἀγρυπνίας ποιοῦντες πολλάκις ἐν ταῖς Κυριακαῖς, καθώς συμπίπτουσιν ἐπόιουν ἅμα καί τά μνημόσυνα· αὕτη εἶναι ἡ πρώτη ἀρχή τῶν τοσούτων καί τοιούτων ταραχῶν".

 

Ἡ μετάθεση, λοιπόν, τῶν μνημοσύνων ἀπό τό Σάββατο, πού εἶναι ἡμέρα ἀφιερωμένη στούς κεκοιμημένους, τήν Κυριακή, πού ἔχει ἀναστάσιμο χαρακτῆρα δημιουργεῖ μεγάλα προβλήματα στόν ἡσυχαστικό κι εὐκατάνυκτο χῶρο τοῦ Ἄθωνα. Ἀρχίζουν δηλαδή πολυχρόνιες διενέξεις, καταγγελίες στόν Οίκουμενικό Θρόνο, ἀκόμα καί δολοφονίες μοναχῶν. Ἔτσι, πολλοί ἐνάρετοι μοναχοί ἐγκαταλείπουν τό Ὄρος καί ἐγκαθίστανται σέ ἄλλους, ἐκτός τοῦ Ἄθω τόπους, ἱδρύοντας ἐκεῖ μοναστήρια μέ σημαντική πνευματική ἀκτινοβολία.

 

Μεταξύ αὐτῶν πού ἔφυγαν πρῶτοι ἀπό τό Ὄρος ἦταν καί ὁ κτήτορας τῆς περιπύστου Μονῆς τῆς Εὐαγγελιστρίας, πού βρίσκεται στή θέση "Ἀγαλλιανοῦς"τῆς νήσου Σκιάθου, Νήφων ἱερομόναχος, ὁ δικαίως ἐπωνομαζόμενος Κοινοβιάρχης.

 

Ὁ ἱερομόναχος αὐτός μαζί μέ τόν ὁσιακῆς βιοτῆς ἱερομόναχο Ἀθανάσιο τόν Πάριο καί τόν ἱεροδιάκονο Νεόφυτο τόν Καυσοκαλυβίτη  ὑπῆρξαν ἀπό τούς πρωτεργάτες τοῦ κινήματος.

 

Ἀπό τό Ἅγιον Ὄρος ὁ Νήφων μέ τή μικρή συνοδεία του, ἀφοῦ διέλθει τά νησιά Σάμο καί Ἰκαρία, ἐγκαθίσταται στή Σκιάθο, ὕστερ᾿ ἀπό τήν πρόταση τοῦ πνευματικοῦ του τέκνου, τοῦ μοναχοῦ Γρηγορίου -Γεωργίου Χατζησταμάτη κατά κόσμον καί γόνον εὐγενοῦς καί πλουσίας Σκιαθίτικης οἰκογενείας- καί μετέπειτα ἱερομονάχου Γγηγορίου καί δευτέρου ἡγουμένου τοῦ Εὐαγγελισμοῦ. Ἐκεῖ, στή Σκιάθο δηλαδή, τό 1794 συστήνει ὁ Γ. Νήφων τό μοναστήρι τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, "τό νέο μοναστήρι" καθώς λεγόταν στή Σκιάθο, τό ὁποῖο συνεχίζει τή γνήσια λειτουργική παράδοση τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Τό  γεγονός αὐτό ἐπιδρᾶ θετικά στίς συνειδήσεις τῶν ἀπλῶν νησιωτῶν-κλήρου καί λαοῦ-μέ ἀποτέλεσμα τό λεγόμενο Κολλυβαδικό πνεῦμα νά διαποτίσει μέχρι τίς μέρες μας τή λειτουργική ζωή τῆς Σκιάθου.

 

Γιά νά μή μακρυγορήσω, θά προσπαθήσω νά παρουσιάσω περιληπτικά τίς Μορφές τῶν ἁγίων Κολλυβάδων Πατέρων πού ἀσκήθηκαν στήν Εὐαγγελίστρια ἀφήνοντας, μετά τήν ἐκδημία ἤ ἀναχώρησή τους τό χνῶτο τοῦ ἁγιασμοῦ καί τῆς Χάριτος, ὥστε νά θερμαίνει τήν κάθε ψυγμένη ἀνθρώπινη καρδία. Ἔχω δέ τή γνώμη, πώς ἡ μνημόνευση τῶν ὀνομάτων τῶν ἁγίων Κολλυβάδων θά μᾶς βοηθήσει, ὥστε νά σχηματίσουμε  τόν πνευματικό χάρτη τῆς ὄντως θεοφιλοῦς καί εὐλογημένης νήσου Σκιάθου.

 

1. Νήφων Νικολαρᾶτος, ἱερομόναχος ἀπό τή Χῖο. Ἀσκήτευσε στό Ἅγιον Ὄρος, στήν περιοχή γύρω ἀπό τή Σκήτη τοῦ Παντοκράτορος.

Ὑπῆρξε ἕνας ἀπό τούς πρώτους ἀπεσταλμένους, ἐκ μέρους τῶν Κολλυβάδων, στόν Πατριάρχη Θεοδόσιο τόν Α΄, τόν ἀπό Θεσσαλονίκης.

 

Λόγῳ τοῦ ὅτι ὑπῆρξε πρωτεργάτης τοῦ κινήματος, φεύγει ἀπό τό Ὄρος μαζί μέ τή συνοδεία του καί ἐγκαθίσταται στή Σάμο. Τό 1775 μεταβαίνει στή Ἰκαρία ὅπου ἱδρύει τή Μονή τοῦ Εὐαγγελισμοῦ. Στή συνέχεια ἔρχεται μέ μικρή συνοδεία πατέρων στή Σκιάθο, ὅπου τό 1794, ὅπως προανέφερα κτίζει τό "νέο μοναστήρι"κι αὐτό ἀφιερωμένο στόν θεῖο Εὐαγγελισμό.

 

Ἐκοιμήθη ὁσιακῶς τό 1809. Κατά τήν ἀνακομιδήν τῶν λειψάνων του αὐτά "ὤφθησαν πηγάζοντα εὐωδίαν ἄρρητον". Τιμᾶται πλέον ὡς Ἅγιος .

 

Γρηγόριος Χατζησταμάτη ἱερομόναχος ἀπό τή Σκιάθο. Σπούδασε στή Σχολή τῆς Πάτμου, ἔγινε μοναχός στή Ἰκαρία καί διεδέχθη τόν Γέροντά του Νήφωνα στήν ἡγουμενία τοῦ Εὐαγγελισμοῦ.

 

Φλαβιανός Ρίζος ἱερομόναχος ἀπό τήν Ἄρτα. Συνεχιστής τῆς παράδοσης τῶν Κολλυβάδων. Ὑπῆξε ἐξέχουσα προσωπικότης. Συνεδέετο δέ μέ προσωπικότητες τῆς ἐποχῆς, μέ τούς ὁποίους διατηροῦσε ἀλληλογραφία, ἀλλά καί μέ Κολλυβάδες, ὅπως οἱ ἀδελφοί Σκουρταῖοι. Στίς ἡμέρες τῆς ἡγουμενίας του πέρασαν ἀπό τήν Εὐαγγελίστρια οἱ Ἰωσήφ ἐκ Φουρνᾶ, ὁ Θεόφιλος Καΐρης, ὁ ἐκδότης τῆς "Εὐαγγελικὴς Σάλπιγγος" Γερμανός ἱεροκῆρυξ, κ.ἄ.

 

Ἀλύπιος Ἐπιφανειάδης, ἱερομόναχος ἀπό τή Σκιάθο. Ὑπῆρξε γόνος παλιᾶς ἱερατικῆς οἰκογένειας τοῦ Κάστρου καί ἀδελφός τοῦ Διδασκάλου τοῦ Γένους Ἐπιφανείου Δημητριάδη. Ἐπί τῶν ἡμερῶν τῆς ἡγουμενίας του ἦλθαν στό μοναστήρι πολλοί ἁγιορεῖτες πάροικοι μετά ἀπό τήν ἀπότυχία τῆς ἐπανάστασης στή Χαλκιδική καί εἰδικότερα στήν Κασσάνδρα καί τό Ἅγιο Ὄρος. Μεταξύ αὐτῶν οἱ αὐτάδελφοι ἁγιογράφοι Βενιαμίν μοναχός καί Μακάριος ἱεροδιάκονος μαζί μέ τόν παπα-Ζαχαρία, ἀνεψιοί τοῦ ἁγιογράφου Μακαρίου μοναχοῦ τοῦ ἐκ Γαλατίστης,  βιογράφος τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου Εὐθύμιος Σατυρουδᾶς κ. ἄ.

 

Ἰωσήφ ἐν Φουρνά τῶν Ἀγράφων, ἱεροδιάκονος καί Διδάσκαλος. Ὑπῆρξε μαθητής καί συνασκητής τοῦ ἱερομ. Ἀθανασίου τοῦ Παρίου καί τοῦ Ὁσίου Νικηφόρου στή Χῖο, στή Σχολή τῆς ὁποίας ἐχρημάτισε ὑποδιδάσκαλος.

 

Μετά τήν κοίμηση τοῦ Διδασκάλου του πηγαίνει στό Ὄρος, στούς Σκουρταίους, ὅπου διαμένει λίγο καί τόν Φεβρουάριο τοῦ 1819 στέλνει ἐπιστολή στόν ἡγούμενο τοῦ Εὐαγγελισμοῦ Φλαβιανό παρακαλώντας τόν νά τόν δεχθεῖ στό μοναστήρι. Ἐκεῖ πηγαίνει τόν Ἀπρίλιο τοῦ ἴδιου ἔτους, ὅπου μετά ἀπό λγα χρόνια ἀφήνει τήν τελευταία του πνοή.

 

Στήν Εὐαγγελίστρια ἐγκαταλείπει τά ὑπάρχοντά του, δηλαδήτά βιβλία του καί λίγα χρήματα.  Ὅπως  ἀναφέρει δέ ὁ συντάκτης τοῦ Καταλόγου τῶν χειρογράφων τῆς Μονῆς, Μητροπολίτης πρ. Ἠλείας Ἀντώνιος, "μέγας ἀριθμός βιβλίων ( τῆς βιβλιοθήκης τοῦ Εὐαγγελισμοῦ) προέρχονται ἐκ τῆς βιβλιοθήκης τοῦ ἱεροδιακόνου Ἰωσήφ τοῦ ἐκ Φουρνᾶ τῶν Ἀγράφων καταγομένου, ἀνδρός λογιωτάτου".

 

Εὐθύμιος ἱερομόναχος ὁ Σταυρουδᾶς, ἀπό τό Ἅγιον Ὄρος. Διέμενε στό Καρακαλλινό κελλί τῶν Εἰσοδίων, πού σήμερα εἶναι ἐρειπωμένο. Ὑπῆρξε ὁ πρῶτος βιογράφος τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου καί παραδελφός του, ὅπως ὁ ἴδιος ἀναφέρει.

 

Ἦταν ἐνάρετος κληρικός καί ἄριστος πνευματικός, γιατί ὅπως ἀναφέρει στήν ἀπό 29 Σεπτεμβρίου 1825 ἀναφορά του πρός τό Ὑπουργεῖο τῆς Θρησκείας"οἱ κάτοικοι τῆς Σκιάθου δι᾿ ἀδείας καί τοῦ Ἀρχιερέως των (τόν) ἐξέλεξαν κοινόν πνευματικόν"τους.

 

Ὁ Εὐθύμιος ἐκοιμήθη στό μοναστήρι τοῦ Εὐαγγελισμοῦ.

 

Ἰωάσαφ ὁ Πάριος ἱερομόναχος καί καλλιγράφος ἀπό τή Βατοπεδινή Σκήτη τοῦ ἁγίου Δημητρίου.

 

Μαζί μέ τόν ἱερομόναχο Ἰωάσαφ τόν Χῖο ἔρχονται στή Σκιάθο, μαζί μέ τούς ἄλλους Ἁγιορεῖτες μετά τά τραγικά γεγονότα στήν Κασσάνδρα τό 1821 καί ἐγκαθίστανται στήν Εὐαγγελίστρια. Σώζονται κάποιες ἐπιστολές τους πρός τόν ἡγούμενο Φλαβιανό.

 

Ὁ Ἰωάσαφ ὁ Πάριος εἶναι ὁ συντάκτης τῆς ἐπιστολῆς πού σώζεται στόν κώδικα Παντ. 5713.206 καί ἡ ὁποία ἐπιγράφεται "Πρός τούς μεμφομένους τούς συνεχῶς μεταλαμβάνοντας" πράγμα πού πιστοποιεῖ τήν κολλυβαδική του ταυτότητα, ἀφοῦ τό περί συχνῆς Θείας Μεταλήψεως ἦταν μιά ἀπό τίς διδασκαλίες τῶν Κολλυβάδων.

 

Στέφανος ἱερομόναχος ὁ Σκοῦρτος, ἀπό τό Λαυριωτικό κελλί τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τοῦ Σκούρτη, τό ὁποῖο βρίσκεται στίς Καρυές.

 

Στό κελλί αὐτό, πού ἦταν τό κέντρο τῶν Κολυβάδων, τελείωσε τίς ἡμέρες του ὁ ἅγιος Νικόδημος.

 

Ὁ  Στέφανος ζοῦσε μαζί μέ τόν ἀδελφό του Νεόφυτο. Ἐργόχειρό τους δέ ἦταν ἡ ἁγιογραφία. Ὑπῆρξαν, ὡστόσο καί οἱ ἐκδότες τῶν ἔργων τοῦ ἁγίου Νικοδήμου.

 

Τό 1822 συναντοῦμε τόν Στέφανο στήν Εὐαγγελίστρια μαζί μέ τούς ἄλλους Ἁγιορεῖτες παροίκους. Μετά δέ τήν ἀναχωρησή του συνεχίζει νά ἀλληλογραφεῖ μέ τόν ἡγούμενο τοῦ Εὐαγγελισμοῦ Φλαβιανό. Ἐδῶ πρέπει νά σημειωθεῖ, πώς οϊ Σκουρταῖοι ἔστειλαν τό χφο "ΦΡΑΓΓΕΛΙΟΝ", τό ὁποῖο ἀνῆκε στόν ἱεροδιάκονο Ἰωσήφ ἐκ Φουρνᾶ (;), νά τό τυπώσει  Φλαβιανός, κατί πού δέν ἔγινε.

 

Σωφρόνιος Κεχαγιόγου, ἀπό τή Ρεδαιστό τῆς Θράκης, μέγας πνευματικός, ἡγούμενος στήν Εὐαγγελίστρια καί μετα στόν Πρόδρομο τῆς Σκοπέλου. Φίλος τοῦ ἁγίου Νεκταρίου, τῶν δύο Ἀλέξανδρων τῆς Σκιάθου. Ἦταν ἀπό τούς τελευταίους ἡγουμένους πού ἀναζωπύρωσαν τό κολλυβαδικό πνεῦμα στήν Εὐαγγελίστρια.

 

Ἀναμφίβολα στή χορεία τῶν Κολλυβάδων τῆς Σκιάθου πρέπει νά συγκαταλεγεῖ κι ὁ πολύς Γέροντας Διονύσιος μαζί μέ τόν ὑποτακτικό του παπα-Ἱερεμία, οἱ ὁποῖοι δέν ἔζησαν μέν στήν Εὐαγγελίστρια, κρίμασιν οἷς ὁ Κύριος οἶδεν, ὡστόσο ἦταν οἱ συνεχιστές μιᾶς παράδοσης πού ἡ ἔφορος τῆς Σκιάθου, ἡ  Κυρία Θεοτόκος, διά τοῦ ἱεροῦ Ἄθωνος προσέφερε δαψιλῶς στό νησί.

 

Ἔχουμε τή γνώμη, πώς μέ τό φτωχό αὐτό καί ἄτεχνο λειμωνάριο τῶν σεπτῶν ἁγίων Κολλυβάδων πού σύντομα παρουσιάσαμε, προσπαθήσαμε νά χαρτογραφήσουμε τήν Ὀρθόδοξη πνευματική Σκιάθο τοῦ 18-19ου αἰ., ἀλλά καί νά δηλώσουμε τούς πνευματικούς προγόνους τῶν δύο Ἀλεξάνδρων κι ὅλων τῶν εὐλαβῶν Σκιαθιτῶν.

 

Νοέμβριος 1990

 

(Ἀνεγνώσθη στό Β΄ Συνέδριο Μελετῶν τῆς Ν. Σκιάθου 25-11-1990)

 

π. Κ.Ν. Καλλιανός