Λυκούργος Λογοθέτης

 

O πολύπλευρος ηγέτης της Σάμου

 

Ο Λυκούργος Λογοθέτης (1772-1850), ηγέτης της Σάμου κατά την Επανάσταση του 1821,  είναι, όπως γράφει ο Ακαδημαϊκός Μιχαήλ Σακελλαρίου (1912-2014), «μια όχι μόνο από τις πιο σημαντικές φυσιογνωμίες του Αγώνα, αλλά και μοναδική από ορισμένες απόψεις». Και εξηγεί: «Μόνος αυτός είναι ένας τόσο πολύπλευρος ηγέτης. Γνήσιος πολιτικός, συνέταξε οργανικό νόμο και στρατιωτικό κανονισμό και κυβέρνησε σύμφωνα με αυτούς. Διαμόρφωσε και εφάρμοσε δημοκρατικούς θεσμούς. Εισήγαγε τη λαϊκή κυριαρχία....». (Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου «Γεώργιος Λυκούργος Λογοθέτης της Σάμου: Ένας Συνταγματικός Δημοκράτης Ηγέτης κατά την Επανάσταση του ΄21», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2014, σελ. ΧΙ).
 
 Το πραγματικό όνομα του ήταν Γεώργιος Παπλωματάς. Γεννήθηκε στο Καρλόβασι της Σάμου. Οι γονείς του δεν ήσαν  πλούσιοι, ούτε γραμματισμένοι, όμως είδαν την ευφυΐα του παιδιού τους και το βοήθησαν να μάθει γράμματα στην Πορφυριάδα Σχολή Καρλοβάσου και στην Κωνσταντινούπολη. Ο Λογοθέτης μορφώθηκε μέσα  στην Παράδοση της «καθ’ ημάς Ανατολής». Γνώρισε τη δυτική σκέψη και, ως Έλληνας, προσέγγισε και αφομοίωσε ό,τι του φάνηκε χρήσιμο. Πρώτα έγινε γραμματικός στο Πατριαρχείο και από το 1795 στους ηγεμόνες της Βλαχίας Αλέξανδρο Υψηλάντη και Αλέξανδρο Σούτζο. Ο δεύτερος τον προήγαγε στο αξίωμα του δεύτερου Λογοθέτη, και του έδωσε μεγάλο μισθό. Έκτοτε ο Γεώργιος Παπλωματάς έλαβε το επώνυμο Λογοθέτης.
 
Το 1806, με εμπειρίες και πλούτο που αποκόμισε από τις υπηρεσίες του στους Έλληνες ηγεμόνες ο Λογοθέτης επέστρεψε στη Σάμο, όπου βρέθηκε στο μέσον της έχθρας των Σαμιώτικων φατριών «Καρμανιόλων» και «Καλικαντζάρων». Κατηγορήθηκε από τους «Καλικάντζαρους» ότι υποκινεί τους Σαμιώτες σε ανταρσία κατά της οθωμανικής εξουσίας και πάρα τρίχα σώθηκε η ζωή του. Ο ίδιος διηγόταν αργότερα,  ότι ενώ ήταν φυλακισμένος, την παραμονή της εορτής των Εισοδίων της Θεοτόκου είδε την Παναγία που τον βεβαίωσε ότι σύντομα θα απελευθερωθεί. Από τότε και σε όλη του τη ζωή γιόρταζε ευλαβικά την ημέρα των Εισοδίων (Επαμεινώνδα Ι. Σταματιάδου «Σαμιακά», Τόμος Β΄, Εκδ. Ζαφείρης – Σοφούλης, Αθήνα, 1965, σελ. 106-107).
 
Οι Οθωμανοί τον εξόρισαν στο Άγιον Όρος. Εκεί έως το 1810 χρησιμοποιήθηκε ως γραμματέας της Ιεράς Κοινότητας. Τότε επέστρεψε στη Σάμο, αλλά πάλι κυνηγήθηκε και το 1812 κατέφυγε στη Μύκονο. Το 1814 γύρισε στη Σάμο, όπου πάλι τον πιάσανε και τον φυλάκισαν. Με καταβολή υψηλού ποσού από τον πεθερό του απελευθερώθηκε και διέφυγε στη Σμύρνη. Εκεί το 1819 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία από τον Αριστείδη Παπά και του δόθηκε το συνθηματικό όνομα «Λυκούργος». Έκτοτε άλλαξε και το βαφτιστικό του όνομα και κράτησε το όνομα του Σπαρτιάτη Νομοθέτη. Έτσι προέκυψε το Λυκούργος Λογοθέτης...
 
Όταν ξέσπασε η Επανάσταση στον Μοριά ο Λυκούργος πληροφορήθηκε ότι οι σφαγές στην Κωνσταντινούπολη  θα επεκταθούν στη Σμύρνη και επέστρεψε στη Σάμο, όπου ανέλαβε την ηγεσία των Σαμιωτών. Στις 8 Μαΐου 1821 ο Λυκούργος, ύστερα από αρχιερατική τελετή, ύψωσε στο Καρλόβασι τη Σημαία της Εθνεγερσίας με το Σταυρό, παρουσία του κλήρου και του λαού του νησιού. Με την έναρξη της Επανάστασης οι Σαμιώτες απέλασαν τον Βοεβόδα και φόνευσαν πολλούς Τούρκους. Οι δυνάστες σε αντίποινα φόνευσαν Σαμιώτες, που κατοικούσαν στα Βουρλά και σε άλλα κοντινά προς τη Σάμο μέρη της Μικρασιατικής ακτής.
 
Η Πύλη προς καθυπόταξη της Επανάστασης στη Σάμο έστειλε  πλοία υπό τον Καρά Αλή με 4000 στρατιώτες. Μπαρούτη δεν είχαν οι Σαμιώτες. Ο δάσκαλος Ιγνάτιος με όσες γνώσεις είχε Χημείας έφτιαξε 500 οκάδες μπαρούτης. Ο Λυκούργος οχύρωσε, κατά το δυνατό, το νησί και για να φανεί πολύς ο στρατός των Ελλήνων μηχανεύτηκε το στρατήγημα να ντύσει αντρικά γυναίκες. Αυτές κουβαλούσαν ξύλα που έμοιαζαν για όπλα και για να φαίνονται πολλές από κρυφό μονοπάτι ξαναγύριζαν... Το ευφυές τέχνασμα του Λυκούργου, η από θαλάσσης βοήθεια των Υδραίων και Σπετσιωτών  και η γενναιότητα των Σαμιωτών  κατανίκησαν τις χιλιάδες των Τούρκων εισβολέων.
 
Όταν ο Δημ. Υψηλάντης πληροφορήθηκε τις νίκες των Σαμιωτών απέστειλε επιστολή στον Λυκούργο Λογοθέτη, στην οποία, μεταξύ άλλων έγραψε: «Φιλογενέστατε κύριε Λογοθέτα Λυκούργε, αρχηγέ των στρατευμάτων της Σάμου, με άκραν μου ευχαρίστησιν ανέγνων την περιγραφήν των γενναίων κατά των τυράννων ανδραγαθημάτων σας. Οι Σάμιοι υπό την στρατηγίαν σου ανεκάλεσαν τον λαμπρόν εκείνον αιώνα της Ελληνικής ανδρείας και ελευθερίας». Στον ίδιο φάκελο «δυνάμει της παρά της Αρχής πληρεξουσιότητάς του» ο Υψηλάντης τον διόρισε «αρχηγόν πληρεξούσιον των στρατιωτικών δυνάμεων της Σάμου» και του χόρηγησε το σχετικό δίπλωμα, το οποίο έγραφε μεταξύ άλλων:
 
«Ο φιλογενέστατος κύριος Λογοθέτης, αρχιστράτηγος των εν Σάμω Ελληνικών στρατευμάτων, επειδή εκ των έργων ανεφάνη ανήρ συνετός, στρατηγικός και πιστός εις την πατρίδα και το έθνος, διορίζεται παρ’ ημών πληρεξούσιος αρχιστράτηγος της Σάμου δια να παύη τας διχονοίας, δια να συστέλλη τους Τουρκολάτρας και να ανατρέπη τους ασεβείς και προδοτικούς σκοπούς των, να υπερασπίζεται τους φιλοπάτριδας και δια να ανταμείβη τους αξίους στρατιώτας και αξιωματικούς... Εν τω στρατοπέδω της Τροπολιτζάς τη 31^η Αυγούστου 1821, Δημήτριος Υψηλάντης» (Βλ. «Σαμιακά», Β΄ Τόμο, σελ. 161-162).
 
Επί των ημερών του Λογοθέτη συνέβη η τραγωδία της σφαγής της Χίου, το 1822. Ο ίδιος, σε επιστολή του την οποία υπέβαλαν στη Β΄ Εθνοσυνέλευση του Άστρους, οι πληρεξούσιοι της Σάμου Χριστόδουλος Καψάλης και Αναγνώστης Αμήρισσας, περιγράφει το πώς πολέμησαν οι Σαμιώτες στη Χίο και εκφράζει τη λύπη του διότι «πολλήν αδιαφορίαν ευρήκαμεν μεταξύ των Χίων και μάλιστα το χειρότερον της αδιαφορίας, και φιλοτουρκίαν». Στη συνέχεια καταγγέλλει ότι ο Χιώτης πρώην αξιωματικός του Ναπολέοντα Χ. Αντώνιος Βουρνιάς, «με τους ιδικούς του περιέρχεται και λαφυραγωγεί, λεηλατεί και γυμνόνει... χωρίς να στοχασθή ή χριστιανικόν είναι το αρπαζόμενον, ή τουρκικόν».
 
Η άποψη Χιωτών είναι διαφορετική. Ο μάρτυρας των γενομένων Χριστόφορος Πλ. Καστάνης στο αγγλιστί, το 1851, εκτυπωθέν βιβλίο του για τη Σφαγή της Χίου κακίζει τη διεκδίκηση των πρωτείων μεταξύ των  Λογοθέτη και Μπουρνιά, που είχεν ως αποτέλεσμα «την εγκατάλειψιν της εκστρατείας προς ικανοποίησιν του μίσους εναντίον των ουδετέρων, τους οποίους κατέστρεψαν οι Τούρκοι» (Μαρίας Γιατράκου «Ειδήσεις περί της Επαναστάσεως της Χίου (1822)», Ανάτυπο, 22^ου τόμου «Δελτίου της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος», Αθήναι, 1979, σελ. 176).
 
Η αντικειμενική αλήθεια είναι ότι ο Λογοθέτης δεν ήθελε να αναμιχθεί στις επαναστατικές ενέργειες της Χίου, ο Μπουρνιάς τον έπεισε  να λάβει μέρος σε αυτές, χωρίς όμως να υλοποιήσει τα όσα του υποσχέθηκε, περί της συμμετοχής των Χιωτών. Επί πλέον δεν θέλησε να συνεργασθεί μαζί του, θεωρώντας ότι εκείνος, ως Χιώτης, θάπρεπε να δίνει τις διαταγές...
 
 

Ο Λυκούργος και ο εμπαιγμός των «συμμάχων»

 
Οι κατά καιρούς «μεγάλες δυνάμεις» έχουν διαχρονικά την ίδια συμπεριφορά έναντι των λιγότερο ισχυρών. Σε κάθε εποχή -και στη σημερινή- τα στενά συμφέροντά τους και η εκμετάλλευση της ισχύος τους σε βάρος των ηθικών αξιών και του Δικαίου κυριαρχούν σε αυτές. Μια τέτοια μεταχείριση βίωσαν οι Σαμιώτες και ο Λυκούργος Λογοθέτης. Οι συμμαχικές δυνάμεις Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας μετά τη ναυμαχία του Ναυαρίνου και αφού υπογράφηκε η ανεξαρτησία του Ελληνικού κράτους έγιναν αμέσως μετά δυνάστες των Ελλήνων και φανατικοί υποστηρικτές των συμφερόντων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας...
 
Με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου, του 1830, τερματιζόταν η Επανάσταση του 1821, αναγνωριζόταν διεθνώς το Ελληνικό Κράτος και η κυβέρνηση Καποδίστρια, αλλά αυτό υποβαλλόταν στην κηδεμονία των συμμαχικών δυνάμεων, του επιβαλλόταν κληρονομικός ξένος ηγεμόνας και του περιορίζονταν σημαντικά τα σύνορα. Μεταξύ των άλλων έμεναν εκτός Ελληνικού κράτους η Δυτική Στερεά, μέρος της Ανατολικής, η Σάμος και η Κρήτη. Ο Καποδίστριας έκαμε μεγάλο αγώνα να πείσει τους «συμμάχους» να επεκταθούν τα σύνορα του νέου κράτους. Εις μάτην. Έπεισε και είχε μαζί του τον πρίγκιπα Λεοπόλδο, που προοριζόταν για ηγεμόνας της Ελλάδος. Όταν αυτός, απογοητευμένος από τη συμπεριφορά των Μεγάλων Δυνάμεων που τον επέλεξαν, παραιτήθηκε τότε αυτές αντιλήφθηκαν το κόστος που είχε η ενέργεια του στο γόητρό τους και δέχθηκαν τα σύνορα να επεκταθούν στη γραμμή Βόλου - Άρτας. Όμως παρέμειναν ανένδοτες στη μη παραχώρηση στο νέο Ελληνικό Κράτος των νήσων Σάμου και Κρήτης.
 
Από τότε αρχίζει ο απεγνωσμένος αγώνας του Λυκούργου Λογοθέτη (1830 - 1834) να πείσει τις «χριστιανικές» Μεγάλες Δυνάμεις ότι το ηθικό και το δίκαιο είναι να μην πατήσει Τούρκος στη Σάμο και να μην την υποτάξει στα χαρτιά, αφού είχε χάσει τον πόλεμο κατά την Επανάσταση του 1821 (Σημ. Για τα γεγονότα με τους συμμάχους  για τα σύνορα βλ. Αλεξάνδρου Δεσποτόπουλου «Ο κυβερνήτης Καποδίστριας και η απελευθέρωσις της Ελλάδος», ΜΙΕΤ, Αθήναι, 2008, σελ. 196-210).
 
Όταν οι «σύμμαχοι» επέλεξαν η Σάμος να υποταγεί στους Τούρκους ο Λογοθέτης ήταν στο Ναύπλιο. Μόλις πληροφορήθηκε το τραγικό γεγονός ζήτησε από τον Καποδίστρια να επιστρέψει στο νησί του και από εκεί να αρχίσει τον αγώνα να μείνει ενωμένο αυτό με το ελεύθερο Ελληνικό κράτος και οπωσδήποτε να μη δεχθεί την τουρκική κυριαρχία. Ο Κυβερνήτης βαθιά εκτιμούσε τον Λυκούργο και διευκόλυνε την προσπάθειά του εφοδιάζοντάς τον με έγγραφο, στο οποίο έγραψε, μεταξύ άλλων: «Ο κύριος Λογοθέτης Λυκούργος, έκτακτος Επίτροπος Λακωνίας και κάτω Μεσσηνίας, πληροφορηθείς περί της τύχης της Σάμου... επαρουσιάσθη προς ημάς και επρότεινε σχέδιον περί της μελλούσης τύχης της Σάμου, το οποίον ενεκρίναμεν ατομικώς. Δι΄ ό και έρχεται εις την Σάμον δια να συγκαλέση τους πατριώτας του εις συνέλευσιν...» (Επαμεινώνδα Ι. Σταματιάδη «Σαμιακά», Β΄ Έκδοση, Τόμος Β΄, Αθήναι, 1966, σελ. 396).          
 
Ο Λυκούργος Λογοθέτης απέστελλε έγγραφα προς τις «σεβαστές Συμμάχους Δυνάμεις», στα οποία η επικεφαλίδα ήταν «Ελληνική Πολιτεία» και ο ίδιος υπέγραφε ως «Ο Διευθυντής Σάμου». Στην από 4^ης Δεκεμβρίου 1830 επιστολή του προς αυτές αναφέρει τα επιχειρήματά του υπέρ του ότι η Σάμος πρέπει να μείνει ενωμένη με το ελεύθερο Ελληνικό Κράτος. Μεταξύ αυτών εξηγεί ότι δια πολιτικών και πολεμικών νόμων οι Σαμιώτες δικαιούνται να είναι μέρος της ελεύθερης Ελλάδος, διότι ούτε οθωμανός πάτησε τη Σάμο, ούτε υπήρξε ποτέ οθωμανική ιδιοκτησία σε αυτήν και όποτε ο Τούρκος προσπάθησε να την υποδουλώσει ηττήθηκε. Και επιλέγει ο Λυκούργος: «Οι Σάμιοι... ζητούσιν από τας σεβαστάς συμμάχους δυνάμεις έλεος και δικαιοσύνην. Δια μεν του ελέους την προστασίαν των δικαίων των και της δια του αίματός των ανακτητής ελευθερίας εαυτών τε και της εαυτών πατρίδος, δια δε της δικαιοσύνης την αισίαν εκπεραίωσιν της στερεώσεως και επικυρώσεως της ελευθερίας ταύτης, την οποίαν και η βαρύτης των δικαίων της διαβεβαιοί και τα δίκαια ταύτα η κοινή γνώμη και της νυν και της επερχόμενης γενεάς...» (Σταματιάδου «Σαμιακά», αυτ. σελ. 424-427).  
 
Οι τρεις συμμαχικές χώρες αντιμετωπίζοντας αλαζονικά  την εμμονή των Σαμίων στην ανεξαρτησία τους και στην ένωσή τους με το ελεύθερο Ελληνικό κράτος, αποφάσισαν με κάθε μέσο να τους πειθαναγκάσουν            να αποδεχθούν την υποταγή τους στο Σουλτάνο. Στις 15 Φεβρουαρίου 1833 έστειλαν στη Σάμο, με ειδικά πλοία αξιωματικούς, εξουσιοδοτημένους να ανακοινώσουν, ότι οι ναύαρχοι των τριών συμμαχικών αυλών Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας «προσκαλούν επιπόνως τους Σαμίους να πέμψουν ευθύς εις Κωνσταντινούπολιν την πρεσβείαν τους, ήτις πρέπει να φέρη εις την Υψηλήν Πόρταν την υποταγήν της νήσου» και προειδοποιούν: «Από αυτήν την έτοιμον υποταγήν εξαρτάται η μέλλουσα ησυχία των Σαμίων...» (Σταματιάδου αυτ. σελ. 465).
 
Στην υποταγή των Σαμίων η Πόρτα και οι Σύμμαχοι χρησιμοποίησαν και τον Οικουμενικό Πατριάρχη, ο οποίος με επιστολή του προς τον Μητροπολίτη Σάμου Κύριλλο του επισημαίνει: «Επέστη ο καιρός κατά τον οποίον χωρίς τινός βραδύτητος, αφιστάμενοι των εναντίων φρονημάτων, πρέπει να συναρμολογηθήτε με την απαράτρεπτον θέλησιν του δικαιοτάτου και ευσπλαχνικωτάτου ημών άνακτος (Σημ. του Σουλτάνου) και με την γενομένην διαίτησιν (Σημ. διευθέτηση) μεταξύ των ομοσπόνδων ευρωπαϊκών Δυνάμεων και της Υψηλής Πόρτας...» (Σταματιάδου αυτ. σελ. 457). Ο Λογοθέτης του απάντησε με σεβασμό, αλλά και με τη δίστομη μάχαιρα της αλήθειας.
 
Τελικά της ομόφωνης θελήσεως των Σαμίων, να μην υποταγούν στον Σουλτάνο, επικράτησε η επιταγή του ιδίου και των μεγάλων χριστιανικών ευρωπαϊκών δυνάμεων. Ο Λυκούργος και μεγάλο μέρος των συμπατριωτών του δεν δέχθηκαν τον ζυγό και προτίμησαν να καταστούν πρόσφυγες στην ελεύθερη Ελλάδα. Είναι η πρώτη προσφυγιά που γνωρίζει ο Ελληνισμός. Η φυγή συνοδεύθηκε από σκηνές οδύνης. Σύμφωνα με την απόφαση του Όθωνα η Χαλκίδα αποτέλεσε τον πρώτιστο τόπο αποκαταστάσεως των Σαμίων και οι ιερείς που τους συνόδευσαν παρέμειναν κοντά τους και τους δόθηκε ο Ναός της Αγίας Παρασκευής για την τέλεση της Θείας Λατρείας.
 
Ο Λυκούργος Λογοθέτης πρώτα πήγε ως πρόσφυγας στην Τήνο, μετά έμεινε για λίγο στο Ναύπλιο και όταν έγινε η Αθήνα πρωτεύουσα εγκαταστάθηκε μόνιμα σε αυτήν. Το Ελληνικό κράτος αναγνώρισε τις υπηρεσίες του στην Επανάσταση. Το 1836 του απονεμήθηκε ο βαθμός του συνταγματάρχη στη Βασιλική Φάλαγγα, το 1837 διορίστηκε Σύμβουλος Επικρατείας, το 1843 ορκίστηκε πληρεξούσιος Σάμου στην Εθνοσυνέλευση, το 1844 διορίστηκε γερουσιαστής και το 1847 προβιβάστηκε σε υποστράτηγο της Βασιλικής Φάλαγγας. Απεβίωσε το 1850 και του απονεμήθηκαν οι τιμές που άξιζαν σε έναν πολυτάλαντο στρατιωτικό και πολιτικό ηγέτη της Επανάστασης του 1821.
 
Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου