Θρησκείες και βία

 
Ο με δεκάδες χιλιάδες θύματα -τα περισσότερα αθώα- πόλεμος του Ισραήλ κατά των τρομοκρατικών οργανώσεων Χαμάς και Χεζμπολάχ προκάλεσε και μιαν αντίληψη ότι αυτός έχει θρησκευτικό υπόβαθρο. Η αντίληψη προκύπτει εκ του ότι ακραίων αντιλήψεων θρησκευτικά κόμματα συμμετέχουν στην κυβέρνηση Νετανιάχου και από την άλλη η Χαμάς εξαρτάται άμεσα από τους αγιατολάχ του σιιτικού κι θεοκρατικού Ιράν, όπως εξαρτάται από το Ιράν και η Χεζμπολάχ (που σημαίνει Κόμμα του Θεού), που διοικείται επίσης από μουλάδες. Οι επικριτές των δύο αυτών θρησκειών παραθέτουν επίσης αποσπάσματα από την Παλαιά Διαθήκη και από το Κοράνι, στα οποία, όπως  υποστηρίζουν, προάγεται και δικαιολογείται  η τρομοκρατία και η άσκηση της βίας.
 

Για τον Χριστιανισμό γράφεται από αντιθέους και αντιεκκλησιαστικούς  ότι είναι μεν η θρησκεία της αγάπης και όχι της εκδίκησης, αλλά ώσπου να «διαφωτιστεί» υπήρξε πολεμικός για μακρότατες περιόδους… Ένας από αυτούς γράφει μάλιστα επιπολαίως, αφού δεν γνώριζε ότι ο Απόστολος Παύλος δεν έχει γράψει ΤΗΝ επιστολή προς τον Τιμόθεο, αλλά ΔΥΟ επιστολές. Και οι δύο είναι γεμάτες από πνευματικές και ποιμαντικές συμβουλές προς τον μαθητή του Τιμόθεο, η δε δεύτερη γράφτηκε από φυλακή της Ρώμης.
 
ΠΟΥΘΕΝΑ στην Καινή Διαθήκη δεν υπάρχει προώθηση της βίας. Ο Ιησούς Χριστός έρχεται κοντά μας από αγάπη και για να μας σώσει, με την υπέρτατη θυσία Του και την Ανάστασή Του. Διδάσκει την ταπεινοφροσύνη, την αποξένωση από τα εγκόσμια, την ανοχή. Λέγει προς τους ακροατές Του, στην επί του όρους ομιλία Του: «Ηκούσατε ότι ερρέθη αγαπήσεις τον πλησίον σου και μισήσεις τον εχθρό σου. Εγώ δε λέγω ημίν αγαπάτε τους εχθρούς υμών, ευλογείτε τους καταρωμένους υμάς, καλώς ποιείτε τοις μισούσιν υμάς και προσεύχεσθε υπέρ… των διωκόντων υμάς».
 
Όταν ο Ιούδας επικεφαλής όχλου πήγε νύχτα να Τον συλλάβει και ο Πέτρος έκοψε το αυτί ενός από αυτούς ο Κύριος τον επέπληξε. Έβαλε το αυτί στη θέση του και του είπε αυτό που είναι ο κανόνας υπέρ της ειρήνης και κατά της βίας: «Πάντες οι λαβόντες μάχαιραν, μαχαίρα αποθανούνται» (Ματθ. κστ΄ 52). Και όταν, στη δίκη Του, ο Πιλάτος τον  ερώτησε αν είναι βασιλιάς των Ιουδαίων, όπως τον κατήγγειλαν οι Φαρισαίοι, ο Ιησούς του απάντησε: «Η βασιλεία η εμή ουκ έστιν εκ του κόσμου τούτου. Ει εκ του κόσμου τούτου ην η βασιλεία η εμή, οι υπηρέται αν οι εμοί, ηγωνίζοντο ίνα μη παραδοθώ τοις Ιουδαίοις…» (Ιωάν. ιη΄36). Ο Χριστιανισμός είναι η θρησκεία που δεν διαδόθηκε με την βία και τα όπλα, αλλά με το αίμα των μαρτύρων. Αυτή η αγάπη προς τον Θεό και η εκούσια θυσία ήταν ο θαυμαστός παράγων εξαπλώσεως  του σωτηριώδους λόγου του Κυρίου.
 
Όμως είναι αλήθεια πως Χριστιανοί ηγεμόνες επιδόθηκαν σε πολέμους, για λόγους κοσμικής επικρατήσεως, ή για λόγους θρησκευτικών διαφορών. Ποία η κύρια αιτία των πολέμων; Το συμφέρον, ο εγωισμός,  το αίσθημα της υπεροχής και η ψευδαίσθηση του άφρονος πλουσίου, ότι η επίγεια ζωή είναι αιώνια… Και στο βάθος όλων αυτών των αμαρτημάτων; Η εκκοσμίκευση της Παποσύνης, που φτάνει έως τις ημέρες μας. Το κοσμικό της φρόνημα βάζει μπρος από τους εκκλησιαστικούς κανόνες την ανθρώπινη λογική, την επηρεασμένη από  πάθη και αδυναμίες.
 
Ο Πάπας θέλησε να καταστεί παγκόσμιος ηγεμόνας. Ίδρυσε παπικό κράτος, με στρατό που έλαβε μέρος στους πολέμους, με πολιτικές ίντριγκες, με κοσμικές απολαύσεις. Το κράτος του Βατικανού υπάρχει έως σήμερα και ο Πάπας είναι ηγεμών του. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Πάπα Ιννοκεντίου Γ’ (1198-1216), ο οποίος «αγνόησε τα θέματα της πίστεως, απλώς τα μετατόπισε, θέτοντας σε προτεραιότητα το μεγαλεπίβολο σχέδιό του να πάρει στα χέρια της Εκκλησίας τη διακυβέρνηση του κόσμου, δηλαδή να ιδρύσει μια πραγματική παγκόσμια θεοκρατική πολιτεία» (Βλ. σχ. π. Νικηφόρου Βιδάλη, Γενικού Αρχιερατικού Επιτρόπου της Καθολικής Αρχιεπισκοπής Αθηνών «Οι Ρωμαίοι Ποντίφηκες και το έργο τους», Εκδ. Κέντρου Εκδηλώσεων Ομιλιών, Αθήνα, 1994, σελ. 267). Επί των ημερών του έγινε η Δ΄ Σταυροφορία, της οποίας υπήρξε εμπνευστής και εμψυχωτής, και οι Σταυροφόροι, μαζί με τους Βενετούς, αντί να κατευθυνθούν στους Αγίους Τόπους παρέκκλιναν και κατευθύνθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, όπου «δια πυρός και σιδήρου, με φοβερές σφαγές και βιβλικές καταστροφές εγκατέστησαν τη λατινική κυριαρχία στην Ανατολή (1204-1261). Και σχολιάζει ο Ρωμαιοκαθολικός ιερέας: «Μπορεί να πει κανείς πως η 4^η Σταυροφορία, εφόσον παρέκκλινε του αρχικού της σκοπού και από θρησκευτική κατέληξε σε πολιτική, δεν είναι σωστό να ονομάζεται Σταυροφορία» (Αυτ. σελ. 268). Άλλος Ρωμαιοκαθολικός ιερέας, ο π. Μάρκος Φώσκολος, γράφει για την άλωση της Πόλης από τους Σταυροφόρους και τους Βενετούς: «Η σφαγή και η λεηλασία που επακολούθησε, όπως ανέφεραν οι αυτόπτες μάρτυρες, δύσκολα βρίσκουν κάτι το ανάλογο στην ιστορία των κατακτήσεων» (π. Μάρκου Φώσκολου «Η πορεία 20 αιώνων του λαού του Θεού-Ιστορία της Καθολικής Εκκλησίας», Εκδ. «Πορεία πνευματική», Αθήνα, 1987, σελ. 183).
 
Παρόμοια αντίληψη περί παγκόσμιας θεοκρατικής κυριαρχίας είχε αργότερα και ο Πάπας Βονιφάτιος Η΄ (1294-1303). Όπως γράφει ο π. Νικηφόρος Βιδάλης ο εν λόγω Πάπας «ήταν πεπεισμένος ότι μπορούσε να συνενώσει στα χέρια του την κοσμική και την πνευματική εξουσία, κατά τρόπον ώστε να εκφράζει το παπικό αξίωμα ως παγκόσμια κυριαρχία» (Αυτ. σελ. 293). Η εκκοσμίκευση των Παπών έφτασε στο σημείο να εκλεγεί Πάπας ο Αλέξανδρος Στ΄ ο Βοργίας. Ο π. Νικηφόρος γράφει γι’ αυτόν: «Διήγε βίο μεγιστάνα μέσα σε απείρου κάλλους και χλιδής παλάτια. Ξεχνώντας την εκκλησιαστική του ιδιότητα, είχε συνάψει παράνομες σχέσεις με πλούσιες γυναίκες της Ρώμης και είχε αποκτήσει τέσσερα παράνομα παιδιά (Καίσαρα, Ιωάννη, Ζοφφρέ και Λουκρητία)… Η περιβόητη Λουκρητία με τη σκανδαλώδη ζωή της και τους τρεις γάμους της (Σημ. γρ. ως γνωστόν η Παπική Εκκλησία απαγορεύει το διαζύγιο) διέσυρε στην κοινή γνώμη τη σοβαρότητα του παπικού θεσμού (Αυτ. σελ. 336-337).
 
Η εκκοσμίκευση της Παποσύνης έφτασε σε ακρότατα σημεία με την άσκηση βίας και τρομοκρατίας δια της Ιεράς Εξέτασης, της οποίας θύματα υπήρξαν ο Ιταλός φιλόσοφος, μαθηματικός, ποιητής και αστρονόμος Τζιορντάνο Μπρούνο, ο οποίος κάηκε ζωντανός στην πυρά, το 1600. Παλαιότερα, το 1415, καταδικάστηκε και υπέστη τον δια της πυράς θάνατο ο Τσέχος θεολόγος Γιαν Χους, ως αιρετικός. Παρά λίγο να υποστεί τον ίδιο θάνατο και ο Γαλιλαίος. Το 1431 εκτελέστηκε στην πυρά ως αιρετική η Ιωάννα της Λωραίννης (Ζαν Ντ’ Αρκ). Χιλιάδες ήσαν τα θύματα της Ιεράς Εξετάσεως. Ανάμεσα στους αιματηρούς διωγμούς, γνωστοί είναι και αυτοί της Νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου, το 1572, οι οποίοι ήσαν η αφετηρία  σφαγής χιλιάδων Ουγενότων (Προτεσταντών) πολιτών.  
 
Με τους Διαμαρτυρόμενους οι Παπικοί διεξήγαγαν πολυετείς  θρησκευτικούς πολέμους, όπως ο Τριακονταετής, ο οποίος ήταν από τους πιο καταστροφικούς στην Ευρωπαϊκή Ιστορία. Υπολογίζεται ότι 4,5  έως 8 εκατομμύρια στρατιώτες και πολίτες πέθαναν από τις μάχες, τους λιμούς και τις ασθένειες, μεταξύ των ετών 1618 και 1648.
           
Γαλλική Επανάσταση
 
Παιδί πνευματικό της Παπωσύνης, που απεδείχθη εφιάλτης της, η Γαλλική Επανάσταση. Αυτή επιδίωξε να εγκολπωθεί τα χριστιανικά βιώματα της ελευθερίας, της ισότητας και αδερφοσύνης και να τα παρουσιάσει ως δικά της! Με την καθιέρωση της αθεΐας - για σύντομη περίοδο και του Υπερτάτου Όντος, κατά τα τεκτονικά πρότυπα, εκτελέστηκαν στην γκιλοτίνα 1.105 κληρικοί. Από τους 120.000 κληρικούς, μοναχούς και μοναχές το 25% εξαφανίστηκε. Πολλοί και πολλές παντρεύτηκαν, άλλοι απλώς έβγαλαν τα ράσα, περίπου 30.000  αυτοεξορίστηκαν σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες (Charles Chauvin “Le clerge a l’ Epreuve de la Revolution”, Desclee de Brouwer, Paris, 1989, p. 80-97).
 
Την κατάσταση που προέκυψε από την αθεΐα και την βία των επιγόνων της παποσύνης περιγράφει γλαφυρά ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι στο Ημερολόγιό του:
 
«Η αρχαία Ρώμη έδωσε την ιδέα της παγκόσμιας ενοποίησης των ανθρώπων, πρακτικά υπό τη μορφή της παγκόσμιας μοναρχίας. Η συνταγή αυτή απέτυχε με τον χριστιανισμό - η συνταγή, αλλά όχι η ιδέα. Διότι η ιδέα αυτή είναι του Ευρωπαίου ανθρώπου, που γέννησε τον δικό του χριστιανικό πολιτισμό, και ζει πάντοτε με την ιδέα αυτή… Αυτή η δυτική υλοποίηση, αυτού του παπικού (ηγεμονικού) ρωμαιοκαθολικισμού είναι απολύτως αντίθετος προς την ανατολικής αντιλήψεως οικουμένη. Αυτή η δυτική, καθολική και ρωμαϊκή ενσάρκωση της ιδέας της παγκόσμιας επικράτησης ολοκληρώθηκε, αλλά χάνοντας τον χριστιανισμό και την ιδέα του και μετατρέποντάς τον  σε κληρονόμο της αρχαίας Ρώμης… Διακηρύχθηκε από τον ίδιο τον Πάπα πως χωρίς την παγκόσμια κατοχή χωρών και λαών, χωρίς ρωμαϊκή παγκόσμια μοναρχία, αυτή τη φορά όχι του αυτοκράτορα αλλά του Πάπα, ο χριστιανισμός δεν θα επιζούσε». (Dostoievski “Journal d’ un ecrivain”, Gallimard, 11e edition, 1951, p. 559).
 
Η θρησκεία της Γαλλικής Επανάστασης με το Υπέρτατο Ον και η Τρομοκρατία, κυρίως κατά τα έτη 1792-1794,  ήταν η εξ αντιθέτου συνέχεια της Παποσύνης και της Ιεράς Εξέτασης. Ο Πέτερ Βάις στο θεατρικό του έργο «Η δολοφονία του Μαρά» βάζει τον πρωταγωνιστή της Γαλλικής Επανάστασης να λέγει πως ο θάνατος μετά από βασανιστήρια (Σημ. γρ. από την Ιερά Εξέταση) «ήτανε πανηγύρι αληθινό. Μπροστά του οι τωρινές γιορτές μας (Σημ. γρ. με την γκιλοτίνα) είναι άνοστα παιχνίδια. Η Ιερή Εξέταση δεν μας διασκεδάζει  πια. Μ’ όλο που τώρα μόλις αρχινήσαμε λείπει από τους φόνους μας η φλόγα, γιατί μπήκανε στην “Ημερησία Διάταξη” και στη ρουτίνα. Καταδικάζουμε… με παγερό υπολογισμό ως να έρθει η μέρα όπου κάθε ζωή θ’ αφανιστεί για πάντα» (Σημ. γρ. Το βιβλίο του Βάις κυκλοφορήθηκε  στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Δωδώνη» το 1977, σε μετάφραση του Μάριου Πλωρίτη).
 
 Όπως έγραψε ο Μισελέ «τίποτε δεν είναι πιο αποκρουστικό για την Επανάσταση από το να αγνοεί η ίδια ότι από θρησκευτικής πλευράς φέρει μέσα της μια θρησκεία»  (Jean - Francois Colosimo “La religion francaise” Ed. du CERF, 2019, p. 271). Ο Colosimo γράφει επίσης την λανθασμένη άποψη του διπλωμάτη και πολιτικού Κλοντ - Ζοζέφ Ζιρό για τον Μαρά, που την εξέφρασε το 1794, μετά την εκτέλεση του στην γκιλοτίνα, στις 1 Ιουλίου 1793: « Όπως ο Ιησούς, ο Μαρά αγαπούσε το λαό και μισούσε, όπως ο Ιησούς, τους βασιλείς, τους ευγενείς, τους ιερείς, τους πλουσίους…». (Αυτ. σελ. 249). Ο Μπερντιάεφ διαφωνεί:  «Ο Χριστός ενδιαφερόταν για την τύχη των πλουσίων και της ψυχής τους, όταν έλεγε ότι είναι δύσκολο σ’ αυτούς να μπούνε στην βασιλεία των ουρανών… Ο Χριστός ήθελε να ελευθερώσει πνευματικά τους πλουσίους. Ενδιαφερόταν τόσο για τη δική τους σωτηρία στην αιωνιότητα, όσο και για τη σωτηρία της οποιασδήποτε ψυχής… Ο Χριστός δίδασκε στους μαθητές Του να μοιράζουν τα αγαθά τους και όχι να τα αρπάζουν από τους άλλους…» (Νικολάι Μπερντιάεφ «Για την κοινωνική ανισότητα», Εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 1984, σελ. 256).
 
Για τους μετααναθεωρητές η Τρομοκρατία  της Γαλλικής Επανάστασης δεν προέκυψε από κοινωνική πίεση, αλλά ως αναπόφευκτο επακόλουθο της πολιτικής της κουλτούρας… Συνεπώς οι μαζικές σφαγές της Δεύτερης Τρομοκρατίας (του 1794) δεν αποτελούσαν  παρέκκλιση, αλλά ήταν  απλώς το 1789 με μεγαλύτερο αριθμό νεκρών» (Βλ. T.C.W. Blanning «Γαλλική Επανάσταση - Ταξική ή πολιτισμική σύγκρουση; Εκδ. «Οκτώ», Αθήνα, 2016, σελ. 100 - 101).
 
Υποστηρικτής της βίας και της τρομοκρατίας  που άσκησε η Γαλλική Επανάσταση, μεταξύ των άλλων, ήταν ο Γάλλος πολιτικός και θεωρητικός του επαναστατικού συνδικαλισμού Ζορζ Σορελ (1847-1922). Κεντρικό θέμα της πολιτικής του σκέψης έγινε η οργάνωση και η άσκηση της προλεταριακής βίας. Πολύ περισσότερο εγκωμιάζει την άσκηση βίας ο Ζαν Πολ Σαρτρ στον πρόλογο του έργου του Φραντς Φανόν «Της γης οι κολασμένοι» (Εκδόσεις Κάλβος). Γράφει, μεταξύ άλλων: «Αυτή η ασυγκράτητη βία …είναι ο ίδιος ο άνθρωπος που αναδημιουργείται και που μέσω της “τρελής μανίας” θα μπορέσουν της γης οι κολασμένοι να γίνουν άνθρωποι» (Βλ. σχ. Χάννα Αρέντ «Περί βίας», Εκδ. «Επίκεντρο», σελ. 49-50).
 
Σήμερα η Γαλλία, θέλει να συνεχίσει τον Διαφωτισμό της Γαλλικής Επανάστασης, προβάλλοντας ως θετικά και «προοδευτικά» όσα συνέβησαν επί εκείνων των ημερών και στη συνέχεια, από τον Ναπολέοντα έως την κομμούνα, έως την περιθωριοποίηση της Παπικής Εκκλησίας με τον Νόμο του 1905. Και στη χώρα μας υπάρχουν λόγιοι και καθηγητές πανεπιστημίου, που προωθούν την ιδέα της μιμήσεως των «επιτευγμάτων» της Γαλλικής Επανάστασης, χωρίς να βλέπουν τις μετά από 235 χρόνια από την Επανάσταση τις  αδυναμίες που αντιμετωπίζει η Γαλλία, από το πνευματικό - θρησκευτικό κενό που η εξουσία επέβαλε στους κατοίκους της. Γίνονται ακόμη και σήμερα από τους «προοδευτικούς» της Γαλλίας και της Ελλάδος ανεκτή η βία που ασκείται σε υπερπόντιες κτήσεις - αποικίες, όπως στην Καληδονία.
 
Κομμουνισμός, Ναζισμός, Φασισμός
 
Οι ηγέτες της Ρωσικής Επανάστασης του 1917 και κυρίως ο Λένιν είχαν δεχθεί επιδράσεις από διανοούμενους του Διαφωτισμού, όπως ο Μαρξ. Ο ολοκληρωτισμός της ήταν βίαιος και η βία, όπως και η τρομοκρατία διατηρήθηκαν για πολλά χρόνια, έως την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος. Στη Σοβιετική Ένωση την μεσο- και την μεγαλοαστική τάξη αντικατέστησε το προλεταριάτο. Αυτό είναι η μεσιανική τάξη που καλείται να ελευθερώσει την κοινωνία. Στην ουσία της και η σοβιετική φιλοσοφία είναι θεολογία. Περιέχει μιαν αποκάλυψη, έχει ιερά βιβλία, τους καθηγητές της, προϋποθέτει την ύπαρξη ορθοδοξίας και αιρέσεων… Η ορθόδοξη γραμμή περιλαμβάνει τον Μαρξ, τον Ένγκελς, τον Λένιν και τον Στάλιν… (Βλ. σχ. Νικ. Μπερντιάεφ «Ο Χριστιανισμός και το πρόβλημα του κομμουνισμού», Έκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 1977, σελ. 152-153).
 
Όπως και η Γαλλική Επανάσταση έτσι και η Ρωσική ήταν άθεη και αντιεκκλησιαστική. Πλήθος αρχιερέων και ιερέων διώχθηκαν, φυλακίστηκαν, εξορίστηκαν, πολλοί εκτελέστηκαν, εκκλησίες μετατράπηκαν σε κατοικίες, σε γήπεδα, σε μαγαζιά. Τις ημέρες των Χριστουγέννων και του Πάσχα διοργανώνονταν καρνάβαλοι, το 1932 καταρτίσθηκε σχέδιο να καταστραφούν όλα τα εξωτερικά σημεία της θρησκείας… (Σημ. γρ. Για περισσότερα βλ. Νικήτα Στρούβε «Οι Χριστιανοί εις την Σοβιετικήν Ένωσιν» σε μετάφρ. Αρχιμ. Χριστοδούλου Παρασκευαΐδη, Εκδ. «Χρυσοπηγή», Αθήναι, 1968). Όπως είναι γνωστό η μνημειώδης Εκκλησία της Αγίας Γενοβέφας (Ζενεβιέβης) στο Παρίσι, μετατράπηκε από τους Γάλλους επαναστάτες, το 1791, σε μαυσωλείο για τους επιφανείς Γάλλους…
 
Η φασιστική Ιταλία και η ναζιστική Γερμανία αιματοκύλισαν την Ευρώπη, αλλά γοήτευσαν πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ορισμένους Γάλλους  πολιτικούς ή κοινωνικούς κύκλους στη Γαλλία. Στο Παρίσι δημιουργήθηκε  ένα είδος λέσχης, μαζί με βιβλιοπωλείο, που ονομαζόταν «Ο Κύκλος της Αριστερής Όχθης» και αποτελούσε έδρα δραστήριας προπαγάνδας κυρίως υπέρ του Ναζισμού. Όπως έγραψε στο τεύχος της 8^ης Ιουλίου  1939 το γαλλικό περιοδικό «Νέα Ευρώπη» απλά γεγονότα πείθουν πως στη Γαλλία υπάρχουν και Γάλλοι που δεν είναι μονάχα εθνικοσοσιαλιστές, με τη γενική έννοια του όρου, αλλά καθαυτό χιτλερικοί, δηλαδή Γερμανοί εθνικοσοσιαλιστές» (Lionel Richard « Ναζισμός και κουλτούρα», Εκδ. Αστέρι , 1979, σελ. 279).
 
Για τους φασίστες του Μουσολίνι και τον ναζισμό του Χίτλερ ο καθηγητής  Γιάννης Στεφανίδης γράφει: «Οι φασίστες πίστευαν ότι οι παραδοσιακές αξίες, που βασίζονταν  είτε στην χριστιανική ηθική, είτε στον ανθρωπισμό της νεότερης εποχής, αποτελούσαν εμπόδιο στον αγώνα τους για εξουσία κι επικράτηση. Αντίθετα υπογράμμιζαν τη σημασία του αγώνα κι εξιδανίκευαν τον πόλεμο. Ο φασισμός μηρύκαζε τις δοξασίες του λεγομένου κοινωνικού δαρβινισμού, που είχαν γνωρίσει κάποια διάδοση από τα τέλη του 19^ου αιώνα κι επιχειρούσαν να μεταφέρουν τη θεωρία της φυσικής επιλογής στα πεδία της κοινωνίας και της πολιτικής. Στην περίπτωση του γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού, οι δοξασίες αυτές αποτέλεσαν το υπόβαθρο ενός βίαιου ρατσισμού και αντισημιτισμού, φαινομένων με πολύ βαθύτερες καταβολές στο παρελθόν της Ευρώπης» (Γιάννη Στεφανίδη «Ο τελευταίος Ευρωπαϊκός αιώνας - Διπλωματία και πολιτική των Δυνάμεων (1871-1945», Εκδ. «Προσκήμνιο», Αθήνα, 1997, σελ.128-129).
 
Για τις ιδεολογίες του ναζισμού και του κομμουνισμού η Χάννα Αρέντ γράφει: «Στόχος των ολοκληρωτικών ιδεολογιών δεν είναι η αλλαγή του εξωτερικού κόσμου, ούτε η επαναστατική αναδιαμόρφωση της κοινωνίας, αλλά η μεταμόρφωση της ίδιας της ανθρώπινης φύσης… Ως τώρα η ολοκληρωτική πίστη, ότι όλα είναι δυνατά, μοιάζει να έχει αποδείξει ένα πράγμα: Ότι όλα μπορούν να καταστραφούν» (Χάννα Αρέντ «Το ολοκληρωτικό σύστημα» Εκδ. «Ευρύαλος», Αθήνα, 1988, σελ. 249-250).
 
Επίλογος
 
Το ερώτημα που τίθεται είναι αν η παποσύνη εκπροσωπεί τον Χριστό με την εκκοσμίκευση της και την πρόκληση οξύτατων αντιθέσεων στους κόλπους της, με αποτέλεσμα το σχίσμα και τη συγκρότηση πολλών ομάδων Διαμαρτυρομένων, αλλά και το μίσος που προκλήθηκε στη Γαλλία κατά του φεουδαρχισμού και της προκλητικής ζωής αξιωματούχων της. Ο λόγος του Ιησού Χριστού είναι σαφής: «Αμήν, αμήν, εάν τις τον λόγον τον εμόν τηρήση θάνατον ου θεωρήση εις τον αιώνα» (Ιωάν. θ΄51) και «Ουαί τω κόσμω από των σκανδάλων. Ανάγκη γαρ εστίν ελθείν τα σκάνδαλα, πλην ουαί τω ανθρώπω εκείνω δι’ ού το σκάνδαλον έρχεται» (Ματθ. ιη΄7). Και τα σκάνδαλα της παποσύνης (Σημ. γρ. Η παποσύνη στη δημοτική γράφεται με ο. Παλαιότερα γραφόταν με ω) είναι πολλά και σοβαρά.
 
Ο αείμνηστος Ηγούμενος της Ι. Μονής Οσίου Γρηγορίου Αγίου Όρους π. Γεώργιος (Καψάνης) υπενθυμίζει ότι ο Αρχιεπίσκοπος Χερσώνος Ευγένιος Βούλγαρις χαρακτηρίζει την παπωσύνη «Νέα Βαβυλώνα»:
 
«Η Παπωσύνη διέστρεψε πολλά των αποκεκαλυμμένων δογμάτων, συδιαστρέψασα αυτό το Πνεύμα του Χριστιανισμού, επενόησε δε άλλα νέα αντιευαγγελικά δόγματα, δια των οποίων κατεπάτησε  την συνείδησιν  και την διάνοιαν, ενεφύσησε την μισαλλοδοξίαν, ενέβαλε διχόνοιαν μεταξύ λαών και βασιλέων και πραγματικώς απεδείχθη  νέα κατά την αποκάλυψιν Βαβυλών» (Σημ. γρ. Από το βιβλίο του μακαριστού Γέροντα «Ορθοδοξία και Ουμανισμός - Ορθοδοξία και Παπισμός», Β΄ Έκδοση, Εκδ. Ι.Μ. Γρηγορίου, Άγιον Όρος 1995, σελ. 103). 
 
Και η Ορθοδοξία; Έχει από του Κηρύγματος του Ιησού Χριστού και των έργων των Πατέρων την ορθή εκκλησιολογία καλλιεργήσει και την διατηρεί σταθερά. Πλην μεμονωμένων και μη σοβαρών περιπτώσεων δεν έχει αρνητικά σημεία στην Ιστορία Της, βίας και σκανδάλων. Μάλλον υπήρξε θύμα της επιθετικότητας της παποσύνης, του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού, του τυραννικού φασισμού και των σύγχρονων αθέων και αντιεκκλησιαστικών καθεστώτων και ιδεολογιών.  Όμως ο κίνδυνος της εκκοσμίκευσης, κυρίως στις ημέρες μας,  είναι μέγας πειρασμός  για τα μέλη της κάθε διοικούσας τοπικής Ορθόδοξης  Εκκλησίας. Η προσκόλληση  στην εκκοσμίκευση προκαλεί έλλειψη ιεραποστολικού ζήλου, ατολμία στη λήψη αποφάσεων σημαντικών για την πορεία Της, δισταγμό και ηττοπάθεια έναντι  κυβερνητικών αποφάσεων αρνητικών για το ποίμνιό της και πρόκληση σχισμάτων στους κόλπους της.  
 
Όλα όσα εγράφησαν θέλουν να υπενθυμίσουν την αποκρυπτόμενη αλήθεια, πως η παποσύνη, ο άθεος Διαφωτισμός και η Γαλλική Επανάσταση, για λόγους προπαγάνδας και σκοπιμοτήτων, εξιδανικεύονται, ενώ έχουν προκαλέσει σοβαρά προβλήματα και παρακμιακά φαινόμενα στις ευρωπαϊκές κοινωνίες και στην  ίδια τη Γαλλία.
 
Έγραψε ο Ντοστογιέφσκι τον διορατικό  λόγο του αββά Ζωσιμά:
 
«Αυτοί έχοντας για βάση την επιστήμη, θέλουν να πετύχουν την κοινωνική δικαιοσύνη μονάχα με το λογικό τους, αγνοώντας τον Χριστό και έχουν διακηρύξει πια πως δεν υπάρχει ούτε έγκλημα ούτε αμάρτημα. Με τον τρόπο που σκέφτονται έχουν δίκιο: γιατί μια και δεν έχεις Θεό τότε τί νόημα μπορεί να έχει το έγκλημα; Στην Ευρώπη ο λαός ξεσηκώνεται και βιαιοπραγεί κιόλας ενάντια στους πλούσιους και οι λαϊκοί ηγέτες τον οδηγούν σε αιματηρές συγκρούσεις και του μαθαίνουν πως το μίσος του είναι δίκαιο… Σκέφτονται να τα κανονίσουν όλα δίκαια μα, απορρίπτοντας τον Χριστό, στο τέλος θα πλημμυρίσουν τον κόσμο με αίμα. Γιατί το αίμα ζητάει αίμα. Μάχαιραν έδωσες, μάχαιραν θα λάβεις. Και αν δεν υπήρχε η υπόσχεση του Χριστού, θα εξολοθρεύονταν μεταξύ τους ως τους τελευταίους δύο ανθρώπους επί της γης. Μα και αυτοί οι τελευταίοι δεν θα κατάφερναν να συγκρατήσουν την περηφάνια τους και ο τελευταίος θα σκότωνε τον προτελευταίο και ύστερα και τον εαυτό του» (Φιόντορ Ντοστογιέβσκι «Αδελφοί Καραμάζοβ», Εκδ. Γκοβόστη, Μεταφρ. Άρη Αλεξάνδρου, σελ. 364 και 367).
 
Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου