Θανάσης Βαλτινός, ο ευπατρίδης σπουδαίος συγγραφέας

 
Ο Θανάσης Βαλτινός απήλθε του κόσμου τούτου αφήνοντας μνήμη σπουδαίου ευπατρίδη συγγραφέα. Με την λογοτεχνική του ιδιοφυία αποτύπωσε, μεταξύ άλλων, με γλαφυρότητα και ακρίβεια τον εμφύλιο πόλεμο. Κέντρο των διηγήσεών του το χωριό του, το Καστρί, ο εκεί συνοικισμός Καράτουλας και γενικά η επαρχία της Κυνουρίας, όπου πέρασε τα δεινά της κατοχής και του εμφυλίου στην παιδική και στη νεανική του ηλικία. Αν και γνώριζε ότι γράφοντας την αλήθεια για τον εμφύλιο θα γινόταν στόχος συκοφαντικών επιθέσεων και θα κινδύνευε να μείνει, ως λογοτέχνης, στην αφάνεια δεν δίστασε να επιλέξει αυτόν τον ανάντη δρόμο. Έζησε χωρίς εξαρτήσεις, λιτά, ως γνήσιος άνθρωπος των γραμμάτων, σε ένα μικρό διαμέρισμα του Παγκρατίου. Έως το τέλος της ζωής του ήταν απλός στους τρόπους, θαλερός, δραστήριος και γενναίος στην αντιμετώπιση των σε βάρος του συκοφαντικών επιθέσεων.
 

Προσωπικά του χρεωστώ ευγνωμοσύνη, γιατί με ενίσχυσε ηθικά, και με βοήθησε με τις επισημάνσεις του στη συγγραφή των δύο μου βιβλίων για τον Εμφύλιο. Έχοντας διαβάσει τα μυθιστορήματά του, που είχαν ως καμβά τον εμφύλιο, θέλησα, πριν εκδοθούν τα δικά μου, να του τα δώσω να τα διαβάσει και να μου πει τη γνώμη του. Όμως είχα αναστολές. Ένας σημαντικός συγγραφέας να καθίσει να διαβάσει δύο πολλών σελίδων πονήματα ενός άγνωστού του μελετητή, το έβλεπα δύσκολο και υπερβολικό εκ μέρους μου να το ζητήσω. Κοινός φίλος με ενίσχυσε στο να επικοινωνήσω μαζί του. Διστακτικά τον πήρα στο τηλέφωνο. Βαριά, αλλά οικεία και ευγενική η απάντηση. Με δισταγμό του εξήγησα τί ζητούσα. Με ενθάρρυνε. «Να μου τα στείλετε», μου είπε. «Κάθε τι που γράφεται για τον εμφύλιο με ενδιαφέρει, και αφού το ένα αφορά στη μάχη του Λεωνιδίου της Κυνουρίας ένας λόγος παραπάνω, αφού και εγώ έχω ασχοληθεί με το θέμα αυτό». 
 
Αμέσως του τα έστειλα, αλλά δεν περίμενα σύντομα να έχω απάντηση. Και όμως τα διάβασε και σύντομα είχα γραπτή την απάντησή του:
 
«Αθήνα, 2 Μαρτίου 2015
 
Αγαπητέ κύριε Παπαθανασόπουλε,
 
Θέλω να σας ευχαριστήσω για τα δύο ιστορικά μελετήματα, που είχατε την καλοσύνη να μου στείλετε προ καιρού. Τα ξαναδιάβασα πρόσφατα και οι εντυπώσεις μου είναι κατασταλαγμένες.
 
Το «Ιδεολογία και αίμα»* είναι ένας θησαυρός πληροφοριών και συσχετίσεων για μια εποχή άγρια και εξαιρετικά επικίνδυνη. Για μια εποχή επίμονα πλαστογραφημένη επίσης. Το 1943 ο κομμουνιστικός ΕΛΑΣ, επιδιώκοντας τη βίαιη επιβολή των θεωριών του, ξεκίνησε έναν εμφύλιο πόλεμο, τον διεξήγαγε ως Δημοκρατικός Στρατός με πείσμα, τον έχασε από ανικανότητα και, τα μέλη του, παίρνοντας τον πικρό δρόμο του εκπατρισμού άφησαν στο πεδίο νεκρούς και ερείπια.
 
Το διάγραμμα είναι σχηματικό βεβαίως. Έχουν περάσει 70 χρόνια ήδη και είναι εντυπωσιακή η επιμονή των τότε ηττημένων να επιβάλλουν -το έχουν καταφέρει σχεδόν- τη δική τους ιστορική εκδοχή.
 
Το «Ιδεολογία και αίμα» όλα αυτά, και μέσα στις ποικίλες διαστάσεις τους, τα παρουσιάζει με σαφήνεια και νηφαλιότητα. Βρίσκω εξαιρετικά ενδιαφέροντα τον τρόπο άρθρωσης του μελετήματος. Χωρισμένο σε μέρη, παρουσιάζει σε κάθε ένα με πληρότητα τα διάφορα θέματα. Στο πρώτο π.χ. εξετάζεται ο ιδεολογικός εμφύλιος πόλεμος. Είναι η προετοιμασία του εδάφους πάνω στο οποίο θα κριθεί η τελική σύγκρουση. Πρόκειται για ένα ορυχείο στοιχείων. Οι κομμουνιστές είναι δεξιοτέχνες σε αυτά. Διαπιστώνει κανείς την οργανωτική τους επιμονή - μια κατάσταση νεύρωσης κατά κάποιον τρόπο. Θα υπάρξουν αντιδράσεις βεβαίως. Διανοητές κύρους θα κατεβούν στην αρένα. Αμφίπλευρα. Δεν πρόκειται ακριβώς για έναν πόλεμο προπαγάνδας. Παρατηρώντας αυτά από τη σημερινή απόσταση διαπιστώνει κανείς με μελαγχολία, πόσος πνευματικός ιδρώτας κύλησε για ένα αδειανό πουκάμισο, εν τέλει.
 
Σαν πρόσθετο προσόν πρέπει να αναφέρω την πλούσια βιβλιογραφία… Εύχομαι το μελέτημα να βρεθεί γρήγορα στη διάθεση του κοινού και να διαβαστεί από όσους γίνεται περισσοτέρους».
 
Για το δεύτερο βιβλίο μου** ο Θανάσης Βαλτινός  στην ίδια επιστολή του γράφει:
 
«Η μάχη του Αγίου Βασιλείου είναι κατά κάποιον τρόπο η συνέχεια και η ολοκλήρωση της μάχης του Λεωνιδίου. Η σημασία της στην εξέλιξη εκείνης της σύγκρουσης υπήρξε καθοριστική. Έχουν γραφεί πολλά και υπάρχουν πολλές μαρτυρίες κυρίως από τη μεριά των κομμουνιστών όπως επισημαίνετε. Το υλικό αυτής της προέλευσης κατά κανόνα είναι εμπαθές, προκατειλημμένο, δέσμιο κομματικών σκοπιμοτήτων.
 
Η μάχη του Αγίου Βασιλείου καταρράκωσε το μύθο του ηρωικού ανταρτικού στρατού. Όχι μόνο με την έκταση της συμφοράς μέσα στην ίδια την εστία του, αλλά και με τις “ατιμίες” που ακολούθησαν (π.χ. εκτέλεση Τσουκόπουλου***). Το ψυχολογικό κόστος υπήρξε πολύ μεγαλύτερο από το στρατιωτικό. Έτσι, ακόμα και χρόνια μετά, η προσέγγιση του επίμαχου περιστατικού είναι εντελώς συμπλεγματική. Ο Γιάννης Λέφας π.χ. (θα ήταν πιο ταιριαστό το Λούφας - μια ζωή ελίχθηκε επιβραβευμένος στη δημοσιοϋπαλληλική του καριέρα) προσπαθεί παιδαριωδώς να μειώσει την έκταση της επιτυχίας των ΛΟΚ μειώνοντας, ανάμεσα και σε άλλες εσκεμμένες παραποιήσεις, τον αριθμό των νεκρών ανταρτών. Σ’ αυτές τις εσκεμμένες στρεβλώσεις δίνετε μια αποστομωτική απάντηση, κυρίως με τον τρόπο που εκθέτετε τα γεγονότα. Χωρίς να υποκρύπτετε τη θέση σας -μια πράξη εντιμότητας- παραθέτετε μαρτυρίες από κάθε πλευρά, μαρτυρίες αυτοπτών κυρίως, ντοκουμέντα από επίσημα αρχεία, ημερολόγια μάχης και άλλα στοιχεία χωρίς καμιά διάκριση ιδεολογικού χαρακτήρα, αφήνοντας έτσι να μιλήσουν τα πράγματα ως έγιναν. Η μέθοδός σας εξελίσσεται με ψυχραιμία, αντικειμενικότητα και κυρίως έλλειψη φανατισμού. Ένα πρότυπο αντιμετώπισης παρόμοιων θεμάτων. Με φιλικούς χαιρετισμούς. Υπογραφή: Θανάσης Βαλτινός.
 
ΥΓ.1. Ένας πρόσθετος προσωπικός λόγος ικανοποίησης: Προκειμένου να χρησιμοποιήσω τη μάχη του Αγ. Βασιλείου “μυθιστορηματικά” έκανα παλιότερα δύο επιτόπιες “αυτοψίες” στην περιοχή. Οι πληροφορίες που συγκέντρωσα από ντόπιους ήταν γενικές και αόριστες, κυρίως ως προς τη χωροταξική εξέλιξη της μάχης. Ελάχιστοι μπόρεσαν να μου δώσουν κάποια στοιχεία. Πέρσι το καλοκαίρι -αργά πια- με οδηγό τις συντεταγμένες χάρτου στα σήματα που ανταλλάσσει ο Λουμάκης**** με τη στρατιωτική διοίκηση (και που βρήκα στις σελίδες του πονήματός σας) ακολούθησα από περιέργεια κυρίως, την πραγματική διαδρομή των Γ΄ και Δ΄ μοιρών προς τον στόχο. Ήταν μια πορεία εξοντωτική, ακόμα και σε συνθήκες καλοκαιρινής “εκδρομής” βεβαίως.
 
ΥΓ2: Επτά χρόνια μετά τη μάχη, ως έφεδρος ανθυπολοχαγός στην Πέμπτη μοίρα καταδρομών, συνάντησα τους τότε λοχαγούς Περικλή Μαντέλο και Γεώργιο Καρούσο. Αναφέρονται και οι δύο στο πόνημά σας. Τον Γ. Καρούσο τον συνάντησα και αργότερα εκτοπισμένο στο Καστρί Κυνουρίας κατά τη διάρκεια της δικτατορίας. Εκεί είχαμε ενδιαφέρουσες συζητήσεις για σχέδια που δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ».
 
Επαλήθευση στην πράξη των όσων έγραψε ο Βαλτινός
 
Μετά την γνωριμία μας συνδεθήκαμε φιλικά. Ήρθε στο Λεωνίδιο δυο - τρεις φορές και έμεινε για αρκετές ημέρες στην κοντινή παραλιακή του πολίχνη, τα Πούλιθρα. Απολάμβανε τον καθαρό ουρανό και την θάλασσα, πίνοντας ένα ποτήρι κόκκινο κρασί. Ήθελε να τον λέω απλά Θανάση, εγώ δυσκολεύθηκα αλλά στο τέλος πείσθηκα… Όταν εκδόθηκε το βιβλίο μου για τις μάχες Λεωνιδίου και Αγίου Βασιλείου, μου είπε πως πρέπει να παρουσιαστεί πρώτα στο Λεωνίδιο. Ο εκδότης, που είναι το Αρχείο Τσακωνιάς, δέχθηκε και ενέταξε την παρουσίαση στο 8^ο Τσακώνικο Συνέδριο, που διεξήχθη στο Λεωνίδιο τον Σεπτέμβριο του 2016. Παρουσιαστές δέχθηκαν να είναι ο Θανάσης Βαλτινός, πρόεδρος εκείνη τη χρονιά της Ακαδημίας Αθηνών, και ο Νίκος Μαραντζίδης, καθηγητής του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Τελικά ο κ. Μαραντζίδης έστειλε το κείμενο της παρουσίασης του, γιατί λόγοι ανεξάρτητοι της θελήσεώς του τον ανάγκασαν να μείνει στη Θεσσαλονίκη. Ο κ. Βαλτινός δεν χρησιμοποίησε το αυτοκίνητο της Ακαδημίας, αλλά πήγε στο Λεωνίδιο με αυτοκίνητο φιλικού του ζευγαριού.
 
Όταν ξεκίνησε η εκ μέρους του Θανάση Βαλτινού παρουσίαση του βιβλίου, περίπου δέκα άτομα, από τα οποία τα περισσότερα  είχαν πάει από την Αθήνα στο Λεωνίδιο για την παρουσίαση, λες και είχαν αποστολή. Και τα δέκα, άντρες κάποιας ηλικίας και γυναίκες, σηκώθηκαν όρθια και με αγριότητα άρχισαν να κραυγάζουν και να χειρονομούν, απειλώντας τον Πρόεδρο της Ακαδημίας. Άναρθρες οι κραυγές τους. Ξεχώρισα ότι τίποτε δεν λεγόταν για τις μάχες του Λεωνιδίου και του Αγίου Βασιλείου, αλλά κυρίως για το Μον Παρνές, το Κυπριακό, τους Άγγλους…
 
Ο συντονιστής της παρουσίασης ήρθε σε δύσκολη θέση. Τους παρακάλεσε να σιωπήσουν και αν έχουν να πουν κάτι για το βιβλίο θα τους δώσει τον χρόνο να μιλήσουν. Τίποτε αυτοί για το βιβλίο, εξακολούθησαν να φωνάζουν και να χειρονομούν. Οι σύνεδροι ήρθαν σε αμηχανία. Μερικοί φοβήθηκαν και αποχώρησαν. Άλλοι έμειναν ως θεατές, από περιέργεια για να δουν την εξέλιξη… Ο Θανάσης Βαλτινός όλοι την ώρα ήταν ατάραχος και τους έβλεπε με ένα χαμόγελο στα χείλη, καθόλου ειρωνικό. Είχε αντιμετωπίσει πολύ χειρότερα στη ζωή του, όπως μας είπε στο τραπέζι που ακολούθησε. Συνέχισε να ομιλεί παρά τις κραυγές και τα όσα προσβλητικά ελέγοντο σε βάρος του. Τελείωσε την ομιλία και αυτοί συνέχεια φωνασκούντες και χειρονομούντες βγήκαν στον περίβολο της αίθουσας, όπου παρά λίγο να πιαστούν στα χέρια με κάποιους συνέδρους που τους κατηγόρησαν για τραμπουκισμό.
 
Η ομιλία - παρουσίαση του Θανάση Βαλτινού
 
Για την ιστορία γράφεται η ομιλία - παρουσίαση του Θανάση Βαλτινού στο 8^ο Τσακώνικο Συνέδριο, στο Λεωνίδιο, του βιβλίου του υπογράφοντος «Πώς γράφτηκε ο εμφύλιος. Πώς περιέγραψαν οι δύο πλευρές τις μάχες του εμφυλίου Λεωνιδίου - Αγίου Βασιλείου (21-22 Ιανουαρίου 1949). Case study για την ιστορία του εμφυλίου πολέμου» (Έκδοση Αρχείου Τσακωνιάς - 2016):
 
«Το βιβλίο το έχω διαβάσει από καιρό και το εκτίμησα. Το διάβασα πάλι πρόσφατα. Το βρήκα εξαιρετικό από την άποψη του γραψίματος. Παραστατικό, σαφές και απολύτως πληροφορημένο, χαρακτηριστικά που αποτελούν βασική προϋπόθεση ενός ιστορικού συγγραφέα. Ο κ. Παπαθανασόπουλος είναι ένας γνωστός συγγραφέας, έχει γράψει και άλλα βιβλία πολύ ευρέος φάσματος, ωστόσο το παρουσιαζόμενο βιβλίο έχει καθαρά ιστορικό χαρακτήρα.
 
Η βασική αρετή του συγγραφέα είναι η τεκμηρίωση και η αντικειμενικότητα. Οι προσωπικές του πεποιθήσεις, ιδεολογίες, απόψεις μπαίνουν στην άκρη, ώστε να μην παρεμβαίνουν και να μην επηρεάζουν τον αναγνώστη, όπως συμβαίνει σε άλλα ιστορικά κείμενα, που μόνο ιστορικά δεν είναι.
 
Το θέμα του βιβλίου είναι οι μάχες του Λεωνιδίου και του Αγίου Βασιλείου στην Κυνουρία. Ήσαν μάχες αποφασιστικής σημασίας για την έκβαση του Εμφυλίου. Συνέβησαν στις αρχές του 1949, όταν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του Εθνικού Στρατού είχαν αρχίσει, αλλά δεν είχαν ολοκληρωθεί. Εγώ προσωπικά  διατηρώ μνήμες από εκείνη την εποχή. Όταν ήμουν στο Γυμνάσιο θυμάμαι τους ΛΟΚατζήδες, που είχαν περάσει και είχαν μείνει στην Τρίπολη.
 
Συμπληρωματικά στα όσα γράφει το βιβλίο να αναφέρω μια κρίσιμη στιγμή της μάχης του Αγίου Βασιλείου, όπως μου την διηγήθηκε ο πρωταγωνιστής της, ο έφεδρος Ανθυπολοχαγός Περικλής Μαντέλης. Πριν ξημερώσει η 22^α Ιανουαρίου 1949 και πριν ξεσπάσει η επίθεση των ΛΟΚατζήδων, μια μικρή διμοιρία των ανταρτών, με, αν θυμάμαι καλά, διμοιρίτισσα την αδελφή του Πρεκεζέ Παρασκευή, ανέβαινε προς την κορυφή του υψώματος, που δέσποζε στον Άη Βασίλη. Αυτή η αντάρτικη διμοιρία έπεσε πάνω στους διοικητές των δύο μοιρών των ΛΟΚ, ταγματάρχες Παπαθανασίου και Ψαράκη. Επικεφαλής τους ήταν ο επίσης ταγματάρχης Λουμάκης, ως αρχαιότερός τους. Στο ασθενικό φως της χαραυγής οι αξιωματικοί νόμισαν ότι ήσαν δικοί τους άνθρωποι, που έρχονταν προς το μέρος τους και πήγαν να τους μιλήσουν φιλικά. Έκπληκτοι όμως διαπίστωσαν ότι ήσαν αντάρτες, με τα όπλα τους έτοιμα να βαρέσουν. Θα τους έπιαναν οι αντάρτες και ίσως άλλη να ήταν η πορεία της μάχης αν δεν σώζονταν χάρη στην παρέμβαση του εφέδρου Ανθυπολοχαγού των ΛΟΚ Περικλή Μαντέλη. Με τον Μαντέλη γνωρίστηκα αργότερα, όταν υπηρετούσα ως έφεδρος αξιωματικός στη 5^η Μοίρα Καταδρομών, στη Δράμα. Στην αρχή μου είχε κάνει κάποιες νύξεις και αργότερα μου αποκάλυψε ότι αυτός γλύτωσε τους ταγματάρχες και αμέσως μετά εκδηλώθηκε η πετυχημένη επίθεση των ΛΟΚατζήδων.
 
Το βιβλίο περιγράφει με ακρίβεια, με ακρίβεια ωρολογίου, όλα τα περιστατικά των μαχών Λεωνιδίου και Αγίου Βασιλείου. Ως προς τη Μάχη του Αγίου Βασιλείου η περιγραφή βασίζεται κυρίως στα σήματα που έστελνε η στρατιωτική διοίκηση, σήματα που στέλνονταν την ώρα της μάχης. Είναι αξιοθαύμαστη η επιμέλεια, η προσοχή και η προσπάθεια του συγγραφέα να αποδώσει (και αποδίδει) τη μάχη κατά τρόπο συναρπαστικό. Και βεβαίως τα σχόλια που ακολουθούν πλαισιώνουν τα κύρια ιστορικά χαρακτηριστικά.
 
Από την άλλη μεριά ο συγγραφέας του βιβλίου έχει τις βασικές αρετές του ιστοριογράφου, την αντικειμενικότητα και την αρτιότητα. Επίσης σημαντική είναι η λεπτομερής παρουσίαση των πηγών του. Ο Παπαθανασόπουλος αναφέρει κάθε φορά το ποιοι είναι οι συνομιλητές του, οι πληροφορητές του και από τη μια μεριά και από την άλλη. Νομίζω ότι σε έναν σχετικά επαρκή αναγνώστη του βιβλίου είναι αρκετά εύκολο να καταλάβει την επιστημονική θέση του συγγραφέα, την ουδέτερη κατά κάποιο τρόπο και την αντικειμενική παρουσίαση των πραγμάτων.
 
Πρέπει τέλος να πω ότι ο συγγραφέας δεν κρύβει τη δική του προσωπική, ιδεολογική ή πολιτική του τοποθέτηση, που επίσης είναι μια αρετή και που βεβαίως δεν επηρεάζει κατά κανένα τρόπο την ακεραιότητα και αντικειμενικότητά του στη συγγραφή του βιβλίου».
 
Επίλογος
 
Για πρώτη φορά γράφω κάτι δημόσια, που με αφορά. Το έκαμα γιατί ανάμεσα σε αυτό το κάτι υπάρχουν σημαντικές απόψεις του Θανάση Βαλτινού για τον εμφύλιο, που πρέπει να μείνουν ως παρακαταθήκες αλήθειας και εντιμότητας. Τα βιβλία του, τα σχετικά με τον εμφύλιο, απομυθοποιούν τα γραφόμενα ψεύδη. Είναι η αλήθεια μέσα στην ομίχλη της αποπληροφόρησης. Το βιβλίο του «Ορθοκωστά» -ιστορικό Μοναστήρι της Κυνουρίας, που οι άνδρες του ΕΛΑΣ μετέτρεψαν σε χώρο φυλάκισης και εκτέλεσης των αντιφρονούντων- είναι δίστομη μάχαιρα κατά του ολοκληρωτισμού. Γράφει σε ένα σημείο ότι ο σκοπός του ΕΛΑΣ ήταν να εξουδετερώνει όσους δεν τον ακολουθούσαν: ή τους σκότωνε ή τους κολλούσε  τη ρετσινιά του προδότη… (Από την έκδοση της «Εστίας», σελ. 110).   
 
Ο Θανάσης Βαλτινός θα μείνει στην ιστορία ως ένας χαρισματικός συγγραφέας  και ως ένας γενναίος αγωνιστής της ελευθερίας και της πολιτισμικής μας κληρονομιάς. Ο Δήμος Νότιας Κυνουρίας (έδρα το Λεωνίδιο) τιμώντας το έργο και την προσφορά του συντοπίτη του στα ελληνικά γράμματα, επί προηγουμένου Δημάρχου Χαράλαμπου Λυσίκατου, τον ανακήρυξε ομοφώνως επίτιμο Δημότη του και του επέδωσε τιμητικά το κλειδί του Δήμου.
 
Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου
 
*Στο «Ιδεολογία και αίμα», με συμβουλή του Θανάση Βαλτινού,  άλλαξε ο τίτλος σε «Εμφύλιες Μάχες Ιδεών - Ο ιδεολογικός εμφύλιος στην Ελλάδα 1946-1960». Εκδόθηκε από το «Επίκεντρο» το 2018.
** Κυκλοφορήθηκε από το «Αρχείο Τσακωνιάς» το 2016 με τον τίτλο «Πώς γράφτηκε ο Εμφύλιος - Πώς περιέγραψαν οι δύο πλευρές τις μάχες του εμφυλίου Λεωνιδίου - Αγίου Βασιλείου (21-22 Ιανουαρίου 1949). Case study για την ιστορία του εμφυλίου πολέμου».
*** Κατά τον Βουρνά και άλλα στελέχη της Αριστεράς, ο Τσουκόπουλος ήταν το εξιλαστήριο θύμα της ηγεσίας του ΚΚΕ για τις ήττες στις Μάχες Λεωνιδίου και Αγίου Βασιλείου Κυνουρίας.      
**** Διοικητής των ΛΟΚ στη μάχη του Αγίου Βασιλείου.