Ἡ εὐλογία τῶν τιμίων δώρων

(Ἀπάντησις σὲ σχετικὴ ἐρώτησι τοῦ π. Ἀναστασίου Σαλαπάτα)

Ἡ εὐλογία τῶν τιμίων δώρων γίνεται, ὡς γνωστὸν, μὲ τὴν ἐπίκλησι τοῦ ἁγίου Πνεύματος μετὰ τὴν ἀπαγγελία τῶν ἱδρυτικῶν λόγων τοῦ μυστηρίου. Ἡ ἐπίκλησις αὐτὴ ὑπάρχει σὲ ὅλες τὶς ἀνατολικὲς λειτουργίες καὶ σὲ μερικὲς μοζαραβικὲς (=λατινικὲς λειτουργίες τῆς βορείου Ἱσπανίας) καὶ μαρτυρεῖται ἤδη ἀπὸ τὸν β΄ αἰ. ἀπὸ τὸν ἅγιο Εἰρηναῖο καὶ ἐν συνεχείᾳ καὶ ἀπὸ ἄλλους πατέρες. Στὴ ρωμαϊκὴ λειτουργία δὲν ὑπάρχει σαφὴς ἐπίκλησις καὶ γι΄ αὐτὸ διαφέρουν οἱ γνῶμες ἀκόμη καὶ μεταξὺ τῶν ρωμαιοκαθολικῶν θεολόγων γιὰ τὸ ἂν ὑπάρχῃ ἐπίκλησις ἢ ὄχι.

Ὁπωσδήποτε ὅμως ὑπάρχει ἐπίκλησις στὶς βυζαντινὲς λειτουργίες τοῦ Χρυσοστόμου καὶ τοῦ Μ. Βασιλείου.

Στὴ λειτουργία τοῦ Χρυσοστόμου:

Παρακαλοῦμέν σε καὶ δεόμεθα καὶ ἱκετεύομεν· Κατάπεμψον τὸ Πνεῦμά σου τὸ ἅγιον ἐφ' ἡμᾶς καὶ ἐπὶ τὰ προκείμενα δῶρα ταῦτα·

Καὶ ποίησον τὸν μὲν ἄρτον τοῦτον τίμιον σῶμα τοῦ Χριστοῦ σου·

τὸ δὲ ἐν τῷ ποτηρίῳ τούτῳ τίμιον αἷμα τοῦ Χριστοῦ σου,

μεταβαλὼν τῷ Πνεύματί σου τῷ ἁγίῳ.

Στὴ λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου:

Σοῦ δεόμεθα καὶ σὲ παρακαλοῦμεν, ἅγιε ἁγίων, εὐδοκίᾳ τῆς σῆς ἀγαθότητος ἐλθεῖν τὸ Πνεῦμά σου τὸ ἅγιον ἐφ' ἡμᾶς καὶ ἐπὶ τὰ προκείμενα δῶρα ταῦτα καὶ εὐλογῆσαι αὐτὰ καὶ ἁγιάσαι καὶ ἀναδεῖξαι

τὸν μὲν ἄρτον τοῦτον αὐτὸ τὸ τίμιον σῶμα τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ·

τὸ δὲ ποτήριον τοῦτο αὐτὸ τὸ τίμιον αἷμα τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ,

τὸ ἐκχυθὲν ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς καὶ σωτηρίας.

Μεταξὺ τῶν δύο τύπων ὑπάρχει μόνο μιὰ φραστικὴ διαφορά. Στὴ λειτουργία τοῦ Χρυσοστόμου παρακαλοῦμε τὸν Θεὸν Πατέρα νὰ ἀποστείλῃ τὸ ἅγιο Πνεῦμά του καὶ δι΄ αὐτοῦ νὰ ἁγιάσῃ αὐτὸς τὰ τίμια δῶρα. Στὴ λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου παρακαλοῦμε ἀορίστως νὰ κατέλθῃ τὸ ἅγιο Πνεῦμα καὶ νὰ ἁγιάσῃ αὐτὸ τὰ τίμια δῶρα.

Ἡ ἐπίκλησις συνοδεύεται καὶ ἀπὸ τρεῖς εὐλογίες,  ἀπὸ μία γιὰ κάθε εἶδος χωριστὰ καὶ μία κοινὴ γιὰ τὰ δύο εἴδη. Ἡ τρίτη εὐλογία ἀμφοτέρων τῶν  τιμίων δώρων δὲν ὐπάρχει στὶς ἀρχαῖες λειτουργίες (Ἀποστολικῶν Διαταγῶν, ἁγίου Ἰακώβου, ἁγίου Μάρκου, ἁγίου Γρηγορίου). Ἀφορμὴ γιὰ νὰ εἰσαχθῇ μεταγενεστέρως ἡ τρίτη εὐλογία, ἔδωσε ἀσφαλῶς ἡ φράσις τῆς λειτουργίας τοῦ Χρυσοστόμου μεταβαλὼν τῷ Πνεύματί σου τῷ ἁγίῳ, ἡ ὁποία μπορεὶ νὰ θεωρηθῇ ὡς ἀναφερομένη καὶ στὰ δύο εἴδη. Ἡ εὐλογία αὐτὴ λοιπὸν εἰσήχθη ἀσφαλῶς πρῶτα στὴ λειτουργία τοῦ Χρυσοστόμου, ἔπειτα δὲ κατ' ἀναλογίαν καὶ στὴ λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου. Στὴν τελευταία θεωρήθηκε ὡς κατάλληλη ἡ φράσις τὸ ἐκχυθὲν ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς καὶ σωτηρίας. Ἡ σύνδεσις ὅμως αὐτὴ δὲν εἶναι ἀπολύτως ἐπιτυχής, γιατὶ ἡ φράσις τὸ ἐκχυθὲν ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς καὶ σωτηρίας ἀναφέρεται μόνο στὸ αἷμα τοῦ Κυρίου. Ἡ ἔλλειψις καταλληλότερης φράσεως παρατηρήθηκε, φαίνεται, ἀπὸ πολὺ παλιά, καὶ ὡς τέτοια θεωρήθηκε τὸ μεταβαλὼν τῷ Πνεύματί σου τῷ ἁγίῳ, τὸ ὁποῖο εἰσήχθη καὶ στὴ Λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου. Πράγματι σὲ πολλὰ χειρόγραφα ὑπάρχει ἡ φράσις αὐτὴ καὶ στὴ λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου. Ἡ θέσις της ὅμως ἐκεῖ εἶναι καταφανῶς ἄστοχη συντακτικῶς καὶ νοηματικῶς. Γιατί, ἐνῷ παρακαλοῦμε νὰ σταλῇ ἀπὸ τὸν Πατέρα τὸ ἅγιο Πνεῦμα καὶ νὰ ἁγιάσῃ αὐτὸ τὰ τίμια δῶρα, ξαφνικὰ ἀπευθυνόμαστε στὸν Πατέρα καὶ παρακαλοῦμε νὰ ἁγιάσῃ αὐτὸς τὰ τιμία δῶρα μεταβαλὼν τῷ Πνεύματι τῷ ἁγίῳ. Ἀποτελεῖ δὲ καὶ πλεονασμὸ ἡ φράσις αὐτή, γιατὶ εἶναι ἐπανάληψις τοῦ αἰτήματος γιὰ τὴν ἀποστολὴ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, τὸ ὁποῖο διατυπώθηκε μόλις πρὸ ὀλίγου μὲ τοὺς λόγους ἐλθεῖν τὸ Πνεῦμά σου τὸ ἅγιον κλπ.

Πρέπει λοιπὸν νὰ γίνεται ἡ τρίτη εὐλογία, ἐφ' ὅσον ἐδῶ καὶ αἰῶνες ἔχει εἰσαχθῆ. Ἂς γίνεται δὲ στὴ μὲν λειτουργία τοῦ Χρυσοστόμου μὲ τὸ μεταβαλὼν τῷ Πνεύματί σου τῷ ἁγίῳ, στὴ δὲ λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου μὲ τὴ φράσι τὸ ἐκχυθὲν ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς καὶ σωτηρίας, ὅπως ἔχει καθιερωθῆ, ἢ μετὰ ἀπὸ αὐτό, τὸ ὁποῖο μπορεῖ νὰ ἀπαγγέλλεται μαζὶ μὲ τὰ λόγια τῆς εὐλογίας τοῦ ποτηρίου, στὸ ὁποῖο ἀναφέρεται.

+ Πρωτοπρεσβύτερος π. Κων/νος Παπαγιάννης

Σημείωση ιστολόγου (Πρωτοπρ. Α.Δ.Σ.): Ο μακ. π. Κ.Π., διακεκριμένος Κληρικός, Θεολόγος, Λειτουργιολόγος, εκοιμήθη την Τρίτη 8^η Απριλίου 2014 σε ηλικία 85 ετών. Σήμερα τελείται από την οικογένειά του στη Θεσσαλονίκη το 40-νθήμερο Μνημόσυνό του. Εμείς συμμετέχουμε στη θλίψη και την επιμνημόσυνη προσευχή της οικογένειας με τη δημοσίευση του παραπάνω ανέκδοτου κειμένου του, το οποίο ο π. Κ. συνέταξε, όπως κι ο ίδιος αναφέρει στον υπότιτλο, μετά από ερώτημα και παράκληση δική μας. Ευχόμαστε και προσευχόμαστε ο Άγιος Θεός μας να τον αναπαύσει εν χώρα ζώντων, στην οικογένειά του δε να σταλάξει την εξ ύψους παρηγορία. Ας έχουμε την ευχή του.