Ὁ φίλος καί ὁ Διδάσκαλος

(Καταθέσεις τοῦ Π.Β. Πάσχου γιά τόν Φώτη Κόντογλου)

Tό 1965, τή χρονιά πού συμβαίνει ἡ κοίμηση ἐνός κορυφαίου νεοέλληνα καί πνευματικοῦ ἀνθρώπου, τοῦ Φώτη Κόντογλου, ἐκδιδεται τό σημαδιακό γιά τήν ἐποχή ἐκείνη βιβλίο τοῦ νέου θεολόγου καί ἐπιμελητῆ τῶν φιλόθεων ἐκδόσεων "Αστήρ" Π.Β. Πάσχου, "Ἀπό τήν ἀγωνία στήν Κατάνυξη". Στό βιβλίο αὐτό μεταξύ τῶν ἄλλων δοκιμίων ὑπάρχει καί ἡ μελέτη, "Ἡ Παράδοση καί ἡ Τέχνη" ἡ ὁποία "πρωτοδημοσιεύτηκε στό καλλιτεχνικό περιοδικό "ΖΥΓΟΣ", στό τεῦχος 51/52 (1960), πού ἦταν ἀφιερωμένο στόν ἀλησμόνητο φίλο καί Δάσκαλο ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ. Στόν ἴδιο καί σήμερα ἀφιερώνεται, σάν ἕνα κερί υἱϊκοῦ σεβασμοῦ καί εὐγνωμοσύνης στό νιόσκαφτο μνῆμα του".[1]

Τήν ἴδια χρονιά, τό 1960 δηλαδή, γράφει καί τά δοκίμιά του "Σχέδιο μέ μολύβι"καί "Στή σκιά τοῦ κύρ Ἀλέξανδρου".

Ἀργότερα, καί συγκεκριμένα μετά ἀπό ἑφτά χρόνια, τό 1972 δηλαδή, ἀπό τόν ἴδιο ἐκδοτικό οἶκο κυκλοφορεῖται τό νέο βιβλίο, τό δέκατο τρίτο τῆς πνευματικῆς διαδρομῆς καί προσφορᾶς τοῦ Π.Β. Πάσχου, Ἡ δρόσος τοῦ Πνεύματος, τό ὁποῖο φέρει τήν ἀκόλουθη ἀφιέρωση: "Φωτίῳ σεπτῷ Κυδωνίαις φανέντι/ Κόντογλου τοὐπλίκην, τῷ ἁγιογράφῳ, /Βίβλους δ᾿ ὀρθοδόξους τε συνταξαμένῳ, /Τόδε τό βιβλίδιον ἀφιεροῦται./π.β. π."

Ὅμως τί στ᾿ ἀλήθεια σημαίνουν ὅλα αὐτά, τά ὅσα δηλαδή πιό πάνω εἴδαμε, καί γιατί ἀναφέρθηκαν; Ἄς τά προσέξουμε καλύτερα μέ ὀδηγό τόν στέρεο καί εἰλικρινῆ λόγο τοῦ Καθηγητῆ καί λογίου Π.Β. Π., γιά νά καταλάβουμε τό πῶς αύτός, "ὁ ζωγράφος τῶν πηγῶν καί τῶν πληγῶν τῆς Ρωμιοσύνης"[2], ὑπῆρξε γιά τόν Μακεδόνα φοιτητή τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς, ὁ φίλος καί ὁ διδάσκαλος.

Στίς ἀρχές τῆς δεκαετίας τοῦ 1950 ἕνα νέο παιδί "παιδί γεωργοκτηνοτρόφου"[3], ἔρχεται στή Ἀθήνα νά σπουδάσει τήν ἐπιστήμη τῆς Θεολογίας, στήν ἐκεῖ ὑπάρχουσα γεραρά Θεολογική Σχολή. Εἶναι ὁ μετέπειτα Καθηγητής της καί κορυφαῖος ποιητής, δοκιμιογράφος καί πεζογράφος Παντελής Βασιλείου Πάσχος:  τό "Χωριατόπουλο, (πού) φύλαξε, παρ' ὅ,τι ζῆ στήν Ἀθήνα καί συνέχισε τίς σπουδές του στό ἐξωτερικό, τή δροσιά, τήν ἀφελότητα καί τή χάρη τοῦ ὑπαίθριουἝλληνα"[4], τήν ὁποία διακρατεῖ μέχρι σήμερα.

Ἄν καί ἔφερνε ἀπό τήν εὐλογημένη του πατρίδα, τή Λευκοπηγή, ἰκανό Ὀρθόδοξο πνευματικό ὁπλισμό, πού γεύτηκε καί βίωσε ἀπό τούς γονεῖς του ἀλλά κι ἀπ᾿ τόν παπᾶ τοῦ χωριοῦ του, τόν παπα-Μᾶρκο[5], ἐν τούτοις στή νέα Βαβυλώνα τῶν Ἀθηνῶν πώς θά μποροῦσε νά σταθεῖ ὄρθιος δίχως πνευματικά δεκανίκια καί περιβάλλον ἴδιο μ᾿ αὐτό πού μέχρι τότε ζοῦσε;

Στήν Ἀθήνα λοιπόν γνωρίζεται μέ τόν "πρωτομαΐστορα Φώτιο", τοῦ ὁποίου τό συγγραφικό ἔργο του ἤξερε ἀπό τήν πατρίδα του, καί μεταξύ τους συνάπτεται μιά φιλία καί συνεργασία οὐσιαστική καί θεμελιωμένη πάνω στίς ἀρχές τῆς Ἀγάπης καί τοῦ πνευματικοῦ συνδέσμου, πού πρέπει νά ἔχουν τά γνήσια τέκνα τῆς Ἐκκλησίας. Ἐξομολογεῖται λοιπόν  ὁ Πάσχος: " Ὅταν κατέβηκα στήν Ἀθήνα... μεγάλη μου ἦταν ἡ χαρά ὅταν τόν γνώρισα, τόν πρωτομαΐστορα Φώτιο, ἀπό κοντά καί συνεργαστήκαμε, καί εἶδα πώς τά λόγια τῶν βιβλίων του δέν ἦταν διαφορετικά ἀπ᾿ τή ζωή του. Τό σπίτι του ἦταν σωστό παρεκκλήσι, πού μοσχοβολοῦσε κερί ἁγνό καί μοσχολίβανο, γεμᾶτο ἁγιογραφίες -εἴτε φορητές, εἴτε ἱστορημένες στούς τοίχους του. Καί ὅταν πέρναμε νά ψάλλουμε κάτι καί ἡ κυρά Μαρία (ἡ σύζυγος τοῦ Κόντογλου) ἐθυμίαζε τίς ἅγιες εἰκόνες, νόμιζε κανείς πώς βρισκότανε σ᾿ ἕναν ἐπίγειο παράδεισο, ὅπως εἶναι πάντα ἤ, πρέπει νά 'ναι ἡ Ἐκκλησία" [6].

Ὁ Φώτης Κόντογλου εἶχε γεννηθεῖ στά τέλη τοῦ 19ου αἰ, τό 1895 δηλαδή, στό Ἀϊβαλί τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καί εἶχε ἀνατραφεῖ σέ μοναστικό περιβάλλον, κοντά στόν θεῖο του, τόν ἱερομόναχο Στέφανο Κόντογλου μετά τό χαμό τοῦ πατέρα του. Ἑπομένως εἶχε βιώσει  τά τῆς Ὀρθοδόξου πνευματικῆς ζωῆς, τά ὁποῖα ἐμπέδωσε "ἔτι καί ἔτι" μέ τήν μελέτη, τήν προσευχή καί τή λειτουργική ζωή: στοιχεῖα πού συνόδευαν πλήρως τήν τέχνη πού ἐξασκοῦσε, δηλαδή τῆς Ἁγιογραφίας. Γι᾿ αὐτό πολύ σωστά ἀναφέρει ὁ Πάσχος ὅτι αὐτά πού ἔλεγε κι αὐτά πού ἔγραφε, ἦταν ἕνα καί τό αὐτό, γιατί δέν εἶχε μέσα του τό μικρόβιο τῆς ἐμπάθειας, τοῦ φαρισαϊσμοῦ καί τῆς διχασμένης προσωπικότητας. Κι ὅπως ἐξομολογητικά ἔγραψε ὁ ἴδιος σέ λογοτεχνικό  περιοδικό, "Ὁ Φώτης Κόντογλου ἦταν γιά μένα καί φίλος καί συνεργάτης καί δάσκαλος· ἰδιαίτερα στά χρόνια 1959-1965, ὅπου εἶχα τή φιλολογική ἐπιμέλεια τῶν ἐκδόσεων τοῦ <Ἀστέρος>...."[7]. Τό ἴδιο δέ θά ἐπαναλάβει καί σ᾿ ἕνα ἀπό τά τελευταῖα δοκίμιά του γιά τόν Κόντογλου, ὅταν προλογίζει  βιβλίο μέ ἐπιστολές τοῦ μαστρο-Φώτη καί  ἀναφέρει τά ξῆς: "Τώρα πού βλέπω τά γράμματα τοῦ ἀείμνηστου φίλου (καί δασκάλου μου σέ πολλά) μαστρο-Φώτη, τόν θυμοῦμαι καί τόν φέρνω ἐμπρός μου, νά συμβουλέυει τούς μαθητές του νά ψάλλουν καί νά προσεύχονται ἁγιογραφώντας"[8]·μήπως καί γράφοντας πνευματικά θέματα, διερωτῶμαι;

Ὁ Πάσχος, κατά πολύ νεώτερός του, ἐπιχειρώντας νά κάμει τά πρῶτα του βήματα στό χῶρο τῆς ἐπιστήμης του παρουσιάζει διάφορα ἔργα, ὅπως τό Γεροντικό (1961), τό Νέον Μαρτυρολόγιον (1961), Ἡ Ὀρθοδοξία ἀγωνιζομένη (Ἁγ. Μᾶρκος  Εὐγενικός, 1963) καί τό 1964, τό περίφημο βιβλίο του "Ἔρως Ὀρθοδοξίας"[9]· βιβλίο πού ἐνθουσιάζει τόν Κόντογλου, γιατί βλέπει ἕναν φίλο καί μαθητή του νά συνεχίζει τήν ἀγιασμένη παράδοση τῶν πατέρων μας. Πρίν δέ ἀπό τήν ἔκδοσή του ἀκόμα γράφει στόν φίλο του καί λόγιο μοναχό, τόν π. Θεόκλητο Διονυσιάτη: "Σέ λίγο θά κυκλοφορήσουν δύο ἐξαίσια βιβλία, τοῦ Π. Πάσχου: "Ἔρως Ὀρθοδοξίας" καί τοῦ Ἀλεξάνδρου Καλομοίρου "Κατά Ἑνωτικῶν".[10]

Πῶς λοιπόν νά μή γράψει γι᾿ αὐτό, ὅταν κάποιοι σπεύδουν νά τό κατηγορήσουν, ἀσφαλῶς ἐπειδή δέν τό κατάλαβαν μέσα στή σύγχυση στήν ὁποία βρίσκονταν; Ἀναφέρει λοιπόν ὁ Κόντογλου σέ ἄρθρο του τά ἐξῆς:  "Τό βιβλίο (Ἔρως Ὀρθοδοξίας) εἶναι ἀληθινά ἕνας ὕμνος στήν Ὀρθοδοξία, πλήν δέν εἶναι συναισθηματικό καί γλυκό, ἀλλά αὐστηρό, πολλές φορές σκληρό σάν τά βουνά τῆς πατρίδας του τῆς Κοζάνης, ἀντρίκιο, μά ὡστόσο γεμᾶτο ἀπό τήν ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ, ἀπό βαθειά πίστη σ᾿ Αὐτόν, ἀπό ἁγιασμένα αἰσθήματα, ἀπό γνώση τοῦ Θεοῦ, ἀπό εὐωδία πνευματική. Μυρίζει λιβάνι κι ἀγιοκέρι"[11].

Ἔχω δέ τήν αἴσθηση πώς τό βιβλίο αὐτό τό ἐκτίμησε γιατί εἶδε τήν προέκταση τοῦ δικοῦ του τίμιου καί γνήσιου λόγου ἤ πιό ἁπλᾶ τούς καρπούς τῆς μαθητείας τοῦ Πάσχου σιμά του. Δέν θέλω νά ἐπεκταθῶ μέ συγκρίσεις κειμένων τοῦ ἑνός καί τοῦ ἄλλου μέ σκοπό νά διαφανεῖ ἡ πνευματική συγγένεια τῶν δύο λογίων ἀνδρῶν[12], ὅμως θά παραθέσω μόνο τά ἑξῆς, πού σταχυολόγησα ἀπό βιβλία καί τῶν δύο γιά νά ἐπιβεβαιωθοῦν τά ὅσ᾿ ἀναφέρω.

Γράφει λοιπόν στόν πρόλογο τοῦ βιβλίου του Μυστικός Κῆπος ὁ Κόντογλου: "Εὐλογημένος ὁ Θεός πού μᾶς ἀξιώνει νά ὑμνοῦμε τούς ἀγίους του..."[13]. Ὁ δέ Πάσχος σημειώνει: "Ἄς εἶναι δοξασμένο τό Πανάγιον ὄνομα τοῦ Θεοῦ πού μέ πολλή μακροθυμία ἀνέχεται νά Τόν διακονοῦν..."[14]. Ὄχι, δέν εἶναι ἐπεξεργασμένη ἀντιγραφή· εἶναι μόνο ὁ παράλληλος δρόμος πού ἀρχίζει νά βηματίζει μέ προσοχή, σεβασμό καί ἀξιοπρέπεια στό χῶρο τῆς Ὀρθοδόξου θεολογίας καί λειτουργικῆς πνευματικότητος ὁ Πάσχος.

Κλείνοντας δέ τό παρόν ἄτεχνο ἀδολέσχημα θά ἤθελα νά θυμίσω στόν ἀναγνώστη μου τά δημοσιεύματα τοῦ Πάσχου γιά τόν Κόντογλου, τά ὁποῖα, ὅταν τά μελετήσει θά μάθει πολύ περισσότερα ἀπ᾿ αὐτά πού ἐγράφησαν ἐδῶ.

Ἀπό τό 1960 ἴσαμε σήμερα ὁ Πάσχος παρουσίασε πάνω ἀπό δέκα μελέτες γιά τό πρωτομαΐστορα Φώτιο καί δύο ποιήματα. Τά καταγράφω λεπτομερῶς.

α. Στό βιβλίο του. Φώτης Κόντογλου, 25 χρόνια ἀπό τήν Κοίμησή του, περιλαμβάνονται οἱ μελέτες: 1. Ἠ Παράδοση καί ἡ Τέχνη (1960), 2. Σχέδιο μέ μολύβι (1960), 3. Στή σκιά τοῦ κύρ Ἀλέξανδρου, 4. Ὁ φίλος καί ὁ διδάσκαλός μας (1976) 5. Τίμιος ἐργάτης τοῦ μυστικοῦ κήπου (1976), 6. Ποιητής ἑλληνορθόδοξος (1976), 7. Ἡ ζωντανή καί νεκρή Παράδοση (1985) καί δύο ποιήματα: 1. Πρωτομαΐστωρ (1976) καί Κόντογλου (1987).

β. Στό βιβλίο του, Κόντογλου, Εἰσαγωγή στή Λογοτεχνία του μ᾿ ἕνα ἐπίμμετρο-Ἀνθολόγιο κειμένων του παρουσιάζεται ἡ ἐκτενής εἰσαγωγή, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ ἐπεξεργασμένο κείμενο ὁμιλίας τοῦ σ. μέ θέμα "Ὁ Κόντογλου τῆς Λογοτεχνίας"· ἀκολουθοῦν τά βιοβιβλιογραφικά καί τό προσεκτικό ἀνθολόγημα κειμένων τοῦ μαστρο-Φώτη.

γ. Στό δέ βιβλίο τοῦ Πάσχου "Ἀδελφοί Συνέλληνες" συστεγάζονται μαζί μέ τά ὑπόλοιπα λαμπρά δοκίμια καί δύο μελέτες γιά τόν Κόντογλου. Ἡ μία, πού τιτλοφορεῖται "Ἀπό τήν ἀγριότητα στή ἁγιότητα, ἡ Ἁγιολογική στροφή τοῦ Κόντογλου" παρουσιάστηκε στόν τόμο "Φώτης Κόντογλου-Σημεῖον ἀντιλεγόμενον", Ἀκρίτας Ἀθήνα 1998 καί ἡ ἄλλη πού φέρει τόν εὐκατάνυκτο τίτλο "Διδάσκαλος καί Γέροντας" παρουσιάστηκε ὡς Προλεγόμενα στό βιβλίο "Φώτης Κόντογλου, Πρός ἀγιογράφον Εὐάγγελον Μαυρικάκην, Ἁρμός Ἀθήνα 1997.

π. Κ.Ν. Καλλιανός

---

[1] Π. Β. Πάσχου, Ἀπό τήν Ἀγωνία στήν Κατάνυξη, Ἀστήρ, Ἀθῆναι 1965, σελ. 210· ἡ μελέτη γιά τόν Κόντογλου δημοσιέυεται στίς σελ. 85-91. Τό ἴδιο μελέτημα συμπεριλαμβάνεται στό βιβλίο Π.Β. Πάσχου, Φώτης Κόντογλου: 25 χρόνια ἀπό τήν Κοίμησή του (στό ἑξῆς Π.Β. Πάσχου, Φ. Κόντογλου), ἐκδ. ΤΗΝΟΣ, Ἀθήνα 1990, σελ. 13-20.

[2] Π.Β. Πάσχου, Φ. Κόντογλου σελ. 131, τοῦ ἴδιου, Κόντογλου: Εἰσαγωγή στή λογοτεχνία του (στό ἑξῆς Π. Β. Πάσχου, Κόντογλου), Ἁρμος Ἀθήνα 1991, σελ. 51.

[3] Βλ. τό ποίημα "Ἴσως νά εἶναι" τοῦ Π. Β. Πάσχου, συλλογή Λευκοπηγή, Ἁρμός Ἀθήνα ²1994, σελ. 123.

[4] Βασίλη Μουστάκη, Ἡ καρδιά μου γυμνή, προλεγόμενα-ἐπιστασία Π.Β. Πάσχος, Ἁρμός Ἀθήνα 1990, σελ. 161.

5 «...ὁ παπα-Μᾶρκος/ὁλιγογράμματος, ἀλλά θερμός στήν πίστη του/καί ἅγιος....", Π.Β. Πάσχου, Λευκοπηγή, Ἁρμός Ἀθήνα 1994, σελ. 23.

[6] Π.Β. Πάσχου, Φ. Κόντογλου, σελ. 10-11.

[7] περ. Διαβάζω, τεῦχ. 113, 27/2/1985, σελ. 55· τό παράθεμα βλ. Π.Β. Πάσχου, Φ. Κόντογλου, σελ. 105.

[8] Π. Β. Πάχου, Ἀδελφοί Συνέλληνες, Ἁρμός Ἀθήνα 2002, σελ. 207.

[9] Τό βιβλίο αὐτό πού κυκλοφορεῖται σέ 4η ἔκδοση, πρωτοπαρουσιάστηκε ἀπό τίς φιλόκαλες ἐκδόσεις τοῦ "'Αστέρος" τό 1964 σέ χρόνους ὅπου ἡ πεῖνα καί ἡ δίψα τοῦ Ὀρθόδοξου νεοέλληνα γιά γνήσιο, καρδιακό καί "πρός καταρτισμόν" του λόγο ἦταν ἐμφανής. 

[10] Μοναχοῦ Θεοκλήτου Διονυσιάτου, Ὁ Φώτης Κόντογλου στήν τρίτη του διάσταση, ἐκδ. Ἱ. Κοινοβίου Ὁσίου Νικοδήμου, Γουμένισσα 2003, σελ. 57. Ἡ ἐπιστολή τοῦ Κόντογλου εἶναι γραμένη στίς 11/2/1964.

[11] Φώτη Κόντογλου, Ὁ ἄλλος Χριστός. Οἱ μαθόντες καί παθόντες τά θεῖα, ἐφ. "Ελευθερία" (Ἀθηνῶν) 29-11-1964. Τό ἄρθρο βλ. στόν συλλογικό τόμο, Νεοελληνική Λογοτεχνία καί Ὀρθοδοξία, Κριτικά κείμενα γιά τήν πνευματική πορεία τοῦ Π.Β. Πάσχου, Πολ. Συλλ. Κοζάνης "Ὁ Ἀλιάκμων" & ἐκδ. Ἁρμός, Ἀθήνα 1997, σελ. 13-17· τό παράθεμα βλ. στή σ. 15.

[12] Καλό θά ῆταν νά στεκόταν σιμά τους κι ὁ Γέροντάς τους, ὁ Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης ὅμως κάτι τέτοιο θά βάρυνε κατά πολύ τό γραπτό. Σημειώνω πάντως ἐδῶ, καί καλῶ τόν ἀναγνώστη μου νά κοιτάξει, τά ἐξῆς μελετήματα τοῦ Πάσχου γιά τόν Κόντογλου καί τή σχέση του μέ τόν Παπαδιαμάντη. 1. Στή σκιά τοῦ κύρ Ἀλέξανδρου καί 2. Μαθητής τοῦ Παπαδιαμάντη, εἰς Π. Β. Πάσχου. Φ. Κόντογλου, σελ. 35-44 καί 75-76.

[13] Φ. Κόντογλου, Μυστικός Κῆπος, Ἀθῆναι 1944, σελ. 21· τό παράθεμα βλ. στοῦ Π.Β. Πάσχου, Κόντογλου, σελ. 76.

[14] Π.Β. Πάσχου, Ἔρως Ὀρθοδοξίας, ὅπ. παρ. σελ. 5.