Παραδοσιακοί Χοροί κι Ενδυμασίες / κείμενο

 
Η Ελληνορθόδοξη Κοινότητα των Αποστόλων Πέτρου & Παύλου στο Bristol οργάνωσε προχθές Κυριακή 9η Νοεμβρίου 2025 μια Πνευματική Σύναξη, με θέμα: «Ελληνικοί Παραδοσιακοί Χοροί και Ενδυμασίες». Ομιλήτρια ήταν η Δις. Αναστασία Μιλτσακάκη, Καθηγήτρια Ελληνικών Χορών. Το υπέροχο κείμενο της ομιλίας της δίδεται παρακάτω:
 

Αγαπητοί φίλοι, αγαπητές φίλες,
 
Σήμερα θα ταξιδέψουμε μαζί σε ένα πολύχρωμο και ρυθμικό κομμάτι της παράδοσής μας - στους Ελληνικούς παραδοσιακούς χορούς και στις παραδοσιακές φορεσιές που τους συνοδεύουν.
 
Ο χορός, από τα πανάρχαια χρόνια, δεν ήταν απλώς διασκέδαση, συνδέθηκε με τελετουργίες και πολεμικές ασκήσεις, όπως ο πυρρίχιος, ενώ στη βυζαντινή εποχή απέκτησε θρησκευτικό και κοινωνικό χαρακτήρα. Έτσι, η παράδοση των ελληνικών χορών έχει βαθιές ρίζες που φτάνουν μέχρι σήμερα. Ήταν έκφραση ψυχής, τρόπος επικοινωνίας, μια μορφή τέχνης αλλά και λατρείας. Στην Ελλάδα, ο χορός και το τραγούδι συνοδεύουν κάθε στιγμή της ζωής - τη χαρά, τη λύπη, τον έρωτα, τον πόλεμο, τη συγκομιδή, τη γιορτή.
Αν σκεφτούμε λίγο, κάθε περιοχή της Ελλάδας έχει τους δικούς της ρυθμούς, τις δικές της κινήσεις, τα δικά της βήματα και πίσω από κάθε χορό, κρύβεται μια ιστορία, μια ψυχή, μια ταυτότητα. Οι ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί δεν είναι απλώς μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης, αλλά είναι ζωντανή παράδοση. Η παράδοση δεν ξεχωρίζει. Δεν διαλέγει ανθρώπους με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά για να συμμετέχουν στους παραδοσιακούς χορούς. Δεν έχει συγκεκριμένα standards για το IQ ή για τη θέση εργασίας την οποία κατέχει. Δεν έχει συγκεκριμένες απαιτήσεις να ντύνεσαι κάπως ή να μην ντύνεσαι αλλιώς. Η παράδοση δεν χωρίζει σε ομάδες, αντίθετα ενώνει ομάδες, που εξωτερικά μπορεί να μην έχουν κανένα κοινό χαρακτηριστικό αλλά που εσωτερικά μπορεί να αγαπάνε το ίδιο πράγμα.
 
Οι βασικότερες λειτουργίες του χορού είναι τέσσερις:
 
η εκφραστική, η επικοινωνιακή, η αισθητική και η παιδαγωγική λειτουργία.
 

Η ενασχόληση με τον παραδοσιακό χορό επιδρά θετικά σε σωματικό, ψυχολογικό, κοινωνικό και γνωστικό επίπεδο. Χορεύοντας παραδοσιακούς χορούς διεγείρεται ένα ευρύ φάσμα  συναισθημάτων που περιλαμβάνει χαρά, ενθουσιασμό,  περηφάνια για την πολιτιστική κληρονομιά του τόπου μας, αλλά και εκτόνωση από την καθημερινότητα. 
 
Δεν είναι, όμως, τυχαίο ότι πολλοί ελληνικοί χοροί είναι κυκλικοί. Η κυκλική διάταξη συμβολίζει την ενότητα, τη συνέχεια της ζωής και την ισότητα όλων μέσα στην κοινότητα. Παράλληλα, οι παραδοσιακές φορεσιές ενισχύουν την κίνηση και προσδίδουν χρώμα και συμβολισμό στον χορό. Ο κύκλος συμβολίζει τη ζωή, την ενότητα, τη συνέχεια.
 
Στη Μακεδονία κυριαρχούν οι ανδρικοί, δυναμικοί χοροί, με σταθερά βήματα και περηφάνια. Ο Μακεδονικός χορός, ο Λεβέντικος, το Ράϊκο, κ.α. είναι χοροί που δείχνουν τη δύναμη και την ευθύτητα των ανθρώπων του βορρά.
Συχνά, συνοδεύονται από ζουρνάδες και νταούλια, που δίνουν έναν βαθύ, πολεμικό ρυθμό.
 
Η Ήπειρος είναι περιοχή της μελαγχολίας και της λεβεντιάς. Οι χοροί της είναι αργοί, βαρύς ο ρυθμός, αλλά βαθιά συγκινητικός. Ο πιο γνωστός είναι ο Τσάμικος, χορός ανδρικός και ηρωικός, συνδεδεμένος με τους αγώνες για την ελευθερία. Ακόμη, χορεύονται ο Συγκαθιστός, ο Καλαματιανός της Ηπείρου, και άλλοι πιο τοπικοί χοροί.
 

Η Θεσσαλία χαρακτηρίζεται από χορούς λιτούς και ήρεμους, με απλές κινήσεις αλλά πλούσια εκφραστικότητα. Εδώ συναντάμε τον Συρτό Θεσσαλίας και τον Καραγκούνα, όπου οι γυναίκες κινούνται με χάρη, κρατώντας τα μακριά φουστάνια τους.
 
Πηγαίνοντας στα νησιά, το κλίμα αλλάζει. Εκεί οι χοροί είναι εύθυμοι, χαρούμενοι, γεμάτοι ζωντάνια. O Μπάλος και ο Συρτός νησιώτικος είναι χαρακτηριστικοί. Ο Μπάλος, με τις φιγούρες και τα ζευγάρια που περιστρέφονται, εκφράζει τον έρωτα, τη χαρά της ζωής και τη θάλασσα που πάντα τους περιβάλλει. Η Κρήτη είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο από μόνη της. Οι χοροί της είναι περήφανοι, δυνατοί και γρήγοροι, όπως και οι Κρητικοί. Ο Πεντοζάλης, ο Συρτός Χανίων, ο Μαλεβιζιώτης, είναι μερικοί από τους πιο γνωστούς. Ο Πεντοζάλης, λέγεται, συμβολίζει τα πέντε βήματα της ελευθερίας - τα πέντε επαναστατικά βήματα των Κρητών εναντίον των Τούρκων.
 
Ας περάσουμε όμως και στην Πελοπόνησο. Εδώ βρίσκουμε τον Καλαματιανό, έναν από τους πιο γνωστούς ελληνικούς χορούς, που χορεύεται σε όλη τη χώρα. Είναι ένα συρτό σε επτάσημο ρυθμό, με ήρεμο αλλά ρυθμικό βηματισμό. Συμβολίζει την ενότητα και την αισιοδοξία, αφού συνδέεται με την ελευθερία μετά την Επανάσταση.
 

Η Θράκη δεν είναι απλώς ένα σύνορο. Είναι σταυροδρόμι πολιτισμών. Από τη μια πλευρά η Ελλάδα, από την άλλη η Ανατολή και τα Βαλκάνια. Αυτός ο γεωγραφικός και πολιτιστικός σταυρός γέννησε χορούς μοναδικούς, γεμάτους ενέργεια, ρυθμό και συμβολισμό. Η Θράκη έχει πλούσια παράδοση, με πολύπλοκους ρυθμούς και γρήγορες κινήσεις. Οι χοροί της, όπως ο Ζωναράδικος Θράκης, ο Συγκαθιστός και ο Μαντηλάτος, είναι κοινωνικοί χοροί, όπου τα βήματα συνοδεύουν τραγούδια με βαθιά νοήματα.  Άλλοι σημαντικοί χοροί είναι η Μπαϊντούσκα, ο Ταπεινός και το Δενδρίτσι, που συναντάται σε πολλές περιοχές της Ελλάδας αλλά έχει και θρακιώτικο ύφος.
 
Οι Θρακιώτικοι χοροί συνοδεύονται από παραδοσιακά όργανα όπως η γκάιντα, το καβάλι και το νταούλι, και αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι των γάμων, των πανηγυριών και των θρησκευτικών γιορτών.
 
Μέσα από αυτούς τους χορούς, η Θράκη διατηρεί ζωντανή την ταυτότητά της και μεταδίδει από γενιά σε γενιά την αξία της συλλογικότητας, της χαράς και της παράδοσης.
 
Όμως η παράδοση δεν εκφράζεται μόνο μέσα από τον χορό και τη μουσική, καθώς ξίσου σημαντικό ρόλο παίζουν οι παραδοσιακές φορεσιές, που δίνουν χρώμα και ζωντάνια σε κάθε γιορτή. Οι φορεσιές δεν είναι απλώς ενδύματα· είναι φορείς ιστορίας, συμβολισμών και κοινωνικής ταυτότητας. Όπως τα βήματα του χορού μεταδίδουν αξίες και συναισθήματα, έτσι και οι φορεσιές αφηγούνται την πορεία του τόπου μας μέσα στον χρόνο.
 

Οι γυναικείες φορεσιές του τόπου μας ανήκουν ουσιαστικά σε δύο μεγάλες ομάδες. Σ' εκείνη με καθαρή βυζαντινή την προέλευση (ανάπτυξη τής δαλματικής) και σ' εκείνη πού οι βυζαντινές ρίζες συγχωνεύονται με τα ενδύματα τής δυτικής Αναγέννησης (φουστάνι).
 
Σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση της λαογράφου Αγγελικής Χατζημιχάλη οι γυναικείες φορεσιές χωρίζονται και σε τρεις κατηγορίες:
 
στις φορεσιές με το σιγκούνι,
 
στις φορεσιές με το καβάδι και
 
στις φορεσιές με το φουστάνι.
 
Τα γυναικεία τοπικά ενδύματα στον ελληνικό χώρο άρχισαν ν' αλλάζουν ριζικά με τη συνεχή εισβολή του κατά καιρούς δυτικού «συρμού» (μόδα), στην περίοδο αυτή αρχικά με τις ξενοφερμένες βασίλισσες (Αμαλία, Όλγα, Σοφία) και σε συνέχεια με τη συνεχή επαφή τής μικρής πόλης με την πρωτεύουσα. Σημαντικές αλλαγές στις γυναικείες φορεσιές επέφερε και η μακρά περίοδος της Τουρκοκρατίας και η έλλειψη οικονομικών πόρων και πρώτων υλών που αυτή επέφερε.
 
Κάθε ελληνική φορεσιά ή καλύτερα ελληνική τοπική φορεσιά είναι ένα σύνολο ενδυμάτων, που χαρακτηρίζει μια ομάδα ανθρώπων που ζουν μέσα στον ελληνικό χώρο. Λειτουργεί όπως κάθε ενδυμασία: ντύνει και στολίζει το σώμα, και παρουσιάζει την όψη που επιθυμεί να δώσει εκείνος που την φορά στους τρίτους, παρέχοντας στον εαυτό του σιγουριά και άνεση. Μέσα στη συντηρητική και αυστηρή κοινωνία του χωριού και της μικρής πόλης, η σιγουριά και η άνεση πετυχαίνονται με την ομοιομορφία που προσφέρει μια φορεσιά.
 
Θα μου επιτρέψετε να σας διαβάσω απόσπασμα από το βιβλίο του ζωγράφου Άρχοντος του Πατριαρχείου Ιωάννη Μητράκα, ετεροθαλούς αδερφού του παππού μου,  για την γυναικεία Ανατολικορωμηλιώτικη φορεσιά της προγιαγιάς μου Καλλιόπης Βαλαβάνη Μιλτσακάκη με καταγωγή από το Μεγάλο Μπογιαλίκη, με τίτλο Αναζητώντας τις ρίζες στην Αν. Ρωμυλία - Ο Γιοβάνης Ζγούρας.
 
Εκείνη όμως που ήταν καταπληκτική ήταν η φορεσιά των γυναικών η τσούκνα.
 
Φορούσαν πρώτα από μέσα μια μακριά άσπρη ή θαλασσογκριζογεράνια πουκαμίσα με κεντημένο το μπούστο, τα μανίκια και την άκρη του ποδόγυρου, κι από πάνω φορούσαν την τσούκνα.
 

Αυτή ήταν μάλλινη ραμμένη σε σχήμα σάκου και κεντημένη στο κάτω άκρο με φυτικά πολύχρωμα σχέδια που πρόδιδαν εάν η γυναίκα ήταν παντρεμένη, χήρα ή ελεύθερη. Μετά έβαζαν την γκάλουσκα η οποία φοριόταν στο στήθος και ήταν ολοκέντητη και τέλος τη ζώνη το ζουνάρι που με την λοξή ύφανση όλων των βασικών χρωμάτων έμοιαζε με το ουράνιο τόξο. Τέλος κάτω από την ζώνη δενόταν η καταπληκτική πολυκεντημένη ποδιά ενώ πάνω από την ζώνη έδενε η ζώνη η ασημοστόλιστη, με μία θαυμάσια πόρπη. Τα τσιράπια οι κάλτσες ήταν πλεγμένα από τις ίδιες γυναίκες που τις φορούσαν και κατά το πλείστον άσπρες, με ελαφρύ διάκοσμο στην έξω πλευρά από πάνω έως κάτω. Τα παπούτσια ήταν αγοραστά λούστρινα για την γιορτινή φορεσιά, πιό απλά για την καθημερινή. Συμπλήρωμα όλων αυτών ήταν η πορφυρή μανδήλα με ζωγραφισμένα μπατίκ σταμπωτά - τριαντάφυλλα. Όλη η εργασία της κατασκευής γινόταν από τις ίδιες τις γυναίκες της οικογένειας, από το μαλλί που παρήγαγαν τα πρόβατα της οικογένειας ή το αγόραζαν και το επεξεργάζονταν. Τα στάδια της επεξεργασίας του μαλλιού ήταν το ξάσιμο, το λινάρισμα, το γνέσιμο, ακολουθούσε η ύφανση στον αργαλειό, το βάψιμο και τελικά το ράψιμο των φορεσιών. Μόνο τα ανδρικά ποτούρια έραβαν οι τερζίδες. Ύστερα ακολουθούσε το κέντημα. Μέχρι και τα ζουνάρια κι οι μάλλινες ποδιές περνούσαν απο τον αργαλειό της πανάξιας ανατολικορωμηλιώτισσας.

Όταν ντύνονταν επίσημα οι γυναίκες τότε φορούσαν τα εξαιρετικά κοσμήματα τους. Περιδέραια, αρμαθιές με λίρες, ντούμπλες, και πεντόλιρα σε σχήμα τριγώνου κρέμονταν από το λαιμό τους πάνω στο στήθος τους που το χρύσωναν. Φορούσαν χρυσά ενώτια (σκουλαρίκια), χρυσά φλουριά Κωσταντινάτα ή μαχμουδέδες. Χρυσούς ή ασημένιους σταυρούς, με χρυσές και ασημένιες αλυσίδες. Ψέλλια (βραχιόλια), δαχτυλίδια, κεφαλοκαρφίτσες και χρυσά περιδέραια στην κεφαλή ή μία σειρά λίρες που κρεμόντουσαν πάνω στο μέτωπο και έβγαιναν κάτω από την μαντήλα. Ήταν δεμένες στο κεφαλόδεσμο, το κρίδεμνο, το τσεμπέρι. Για αυτό όταν η αρχόντισσα Καλλιόπη κατέβαινε την Κυριακή το απόγευμα στο χορό στο μεσοχώρι, την πλατεία του χωριού, γύριζαν να την ιδούν και να την θαυμάσουν όλοι οι χωριανοί κι όλες οι χωριανές. Έμπαινε πρώτη στο χορό και άρχιζε να τραγουδάει ως κορυφαία του χορού και επαναλάμβαναν οι άλλες γυναίκες λες και είχαν κάνει πανεπιστημιακή εκπαίδευση.
 
Σήμερα, οι πολιτιστικοί σύλλογοι, τα φεστιβάλ και οι χορευτικές ομάδες σε όλη την Ελλάδα κρατούν ζωντανή αυτή την παράδοση. Μέσα από εκδηλώσεις και διδασκαλία, οι χοροί και οι φορεσιές συνεχίζουν να εμπνέουν τις νεότερες γενιές.
 
Οι ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί και οι ενδυμασίες δεν αποτελούν απλώς μνήμες ενός παρελθόντος που χάνεται. Είναι ζωντανά στοιχεία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, που συνεχίζουν να μας ενώνουν στις γιορτές, στα πανηγύρια και στις κοινές μας στιγμές. Ο χορός εκφράζει την ψυχή και την συλλογικότητα, ενώ η φορεσιά καθρεφτίζει την ιστορία και την ταυτότητα κάθε τόπου. Μαζί, συνθέτουν ένα πολύχρωμο μωσαϊκό που μας θυμίζει ότι η παράδοση δεν είναι κάτι στατικό, αλλά μια δύναμη που μας συνοδεύει και μας εμπνέει στο παρόν και στο μέλλον.
 
Ας κρατήσουμε λοιπόν ζωντανή αυτή την κληρονομιά, όχι μόνο ως φόρο τιμής στους προγόνους μας, αλλά και ως πολύτιμο δώρο στις επόμενες γενιές. Γιατί μέσα από τον χορό και την φορεσιά, η Ελλάδα συνεχίζει να μιλάει, να τραγουδάει και να χορεύει την ίδια της την ψυχή.
 
Θα μου επιτρέψετε να κλείσω αυτή την ομιλία με έναν στίχο του Ρίτσου: «Γιατί εμείς δεν τραγουδάμε
για να ξεχωρίσουμε, αδελφέ μου,
απ’ τον κόσμο.
Εμείς τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο».
 
Έτσι και η παράδοση. Ταιριάζει σε όλους, δεν διαχωρίζει, μόνο ενώνει.