Ο Ιωάννης Βατάτζης και ο αρχαιολόγος

 

Στη σειρά «Οι κρυπτοχριστιανοί στη σύγχρονη Τουρκία»

 

Α΄ ΜΕΡΟΣ

 
Το ταξίδι με το τρένο από τη Σμύρνη στη Μαγνησία, την παρά το Σίπυλο όρος, διαρκεί περίπου μία ώρα. Επιθυμία του π. Κυρίλλου ήταν  να επισκεφθούμε την πατρίδα της μητέρας μου για να επιχειρήσουμε να βρούμε στοιχεία από την εποχή της αρχαιότητας και του Αυτοκράτορα της Νικαίας Ιωάννη Βατάτζη.  Κατά το σύντομο ταξίδι επανέλαβα στον π. Κύριλλο ότι  άδικα πάμε στη Μαγνησία.
 
-         Πάτερ στο ξαναλέω, δεν πρόκειται να δούμε στη Μαγνησία τίποτε το ελληνικό. Οι βάρβαροι κατακτητές έσβησαν κάθε τι που θύμιζε την ελληνική παρουσία. Κατάστρεψαν τα σχολεία της, τις εκκλησιές της, τα φιλανθρωπικά της ιδρύματα, τα καταστήματα,  τα σπίτια, τα νεκροταφεία της, τα κάστρα, τα μοναστήρια...
-         Το ξέρω, σου ξαναλέω κι εγώ, μου είπε ο π. Κύριλλος. Είναι ίσως η μόνη πόλη στην Τουρκία, που αφάνισαν κάθε τι το ρωμέικο και το αρμένικο. Στην Κωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη και αλλού βλέπει κανείς ακόμη ελληνικά σπίτια κι εκκλησιές, μπορεί ερείπια ή κατειλημμένα... Στη Μαγνησία τίποτε... Αλλά εμείς κάτι θα δούμε, εκτός από τη Νιόβη...

-         Η Νιόβη..., του είπα κουνώντας το κεφάλι μου. Ο βράχος στο Σίπυλο, που εδώ και πολλούς αιώνες θεωρείται ότι είναι η  απολιθωμένη Νιόβη, με την τραγική ιστορία της θυμίζει για πάντα ότι η Μικρά Ασία ήταν  Ελλάδα. Από το 1922 δεν κλαίει μόνο για τα δώδεκα παιδιά της, που σκότωσαν από ζήλια ο Απόλλωνας και η Άρτεμη, κλαίει για όλους τους Έλληνες και τις Ελληνίδες, που βιαίως εκπατρίσθηκαν, αφήνοντάς την μόνη,  σε αγροίκους αλλοεθνείς...

Σταματήσαμε τη συζήτηση και βλέπαμε το όμορφο τοπίο. Πριν κατεβούμε από το τρένο ο π. Κύριλλος μου είπε:

-         Σου έχω μιαν ευχάριστη έκπληξη στη Μαγνησία...
-         Στη Μαγνησία κάτι ευχάριστο... του είπα με απορημένο ύφος.
-         Ναι θα έχουμε την καλή παρέα ενός αρχαιολόγου, ειδικού στα ύστερα βυζαντινά χρόνια και ειδικότερα στην εποχή του αυτοκράτορα της Νικαίας Ιωάννη Βατάτζη.
-         Τούρκου; Τον ερώτησα.
-         Τούρκου, από τη Μαγνησία. Φίλος καλός στην Ελλάδα, καθηγητής αρχαιολογίας, μου συνέστησε να τον συναντήσουμε και να τον έχουμε ξεναγό μας. Μάλιστα του μίλησε για μας και για την άφιξή μας και πρέπει να μας περιμένει στο ξενοδοχείο... Σπούδασε στην Κωνσταντινούπολη, με μεταπτυχιακά στη Γαλλία. Είχε εκεί καθηγήτρια την Ελληνίδα, από τη Μαγνησία, βυζαντινολόγο Πετρίδη – Ζανέρ. Όπως καταλαβαίνεις ξέρει άριστα αγγλικά, γαλλικά και αρκετά ελληνικά. Τον λένε Μπεράτ...
-         Πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση, του είπα με ανακούφιση. Μου φάνηκε σα μια δροσιά στο καύμα της βιαίως εξισλαμισμένης Μαγνησίας.  
    
Φτάσαμε στη Μαγνησία. Μια μοντέρνα πόλη, με βιτρίνα λουσάτη, αλλά και με φτωχογειτονιές, που βλέπεις όσο το τρένο πλησιάζει στο σταθμό... Ο σταθμός... Θυμήθηκα τα όσα άκουσα από την γιαγιά μου για τους δυστυχείς Έλληνες, που σ’ αυτό το σταθμό προσπαθούσαν να ανέβουν στο τρένο για να πάνε στη Σμύρνη, να καταφύγουν σε νεκροταφεία και να τους πετάξουν στα καράβια για να γλυτώσουν τη σφαγή... Στάθηκα για λίγο ακίνητος και δάκρυα μούρθαν στα μάτια.
 
Το ξενοδοχείο που μείναμε ήταν σύγχρονο, στο κέντρο της πόλης. Στο σαλόνι της υποδοχής μας περίμενε χαμογελαστός ο Μπεράτ, ένας ευπαρουσίαστος τριαντάρης. Τον χαιρετίσαμε θερμά. Του εξήγησα πώς κατάγομαι από τη Μαγνησία και θα ήθελα να δω κάτι που να θυμίζει τους προγόνους μου. Ο Μπεράτ  με κοίταξε με μια αδιόρατη θλίψη.
 
-         Δεν θα βρούμε τίποτε σπουδαίο, μου είπε. Η παλιά πόλη κάηκε, ισοπεδώθηκε. Σώθηκαν εκκλησιές, που έγιναν τζαμιά. Ένα σπουδαίο τζαμί για τους Τούρκους είναι το Ουλού τζαμί. Ήταν η χριστιανική εκκλησία των Τριών Ιεραρχών. Βρίσκεται ψηλά στην πόλη. Οι ιωνικού ρυθμού κίονες που διασώζονται και τα κιονόκρανά τους, που είχαν λαξευμένους σταυρούς είναι από τα ελάχιστα λείψανα του ελληνικού και χριστιανικού παρελθόντος της πόλης.
 
Εντυπωσιάστηκα από τα όσα μας είπε ο Μπεράτ. Μου χτύπησε  εκείνο το «είναι σπουδαίο τζαμί για τους Τούρκους...», αυτό το τρίτο πρόσωπο... Δεν συγκρατήθηκα και τον ρώτησα:
 
-         Από τον Άγιο Αθανάσιο, τον Μητροπολιτικό Ναό των Ρωμιών  της Μαγνησίας τίποτε δεν σώθηκε;
-         Τίποτε. Στη θέση του είναι μια πλατεία...
-         Από τα κτίσματα της βασιλείας του Βατάτζη, τη Μονή Σωσάντρων, που εκείνος ήταν ο κτήτορας, και τ’ άλλα, υπάρχουν έστω ερείπια;...
-         Υπάρχουν υπολείμματα από τα τείχη της εποχής του Βατάτζη. Για τη Μονή Σωσάντρων ακόμη ψάχνουμε να βρούμε την  τοποθεσία της...
-         Εσύ εργάζεσαι στη Μαγνησία ως αρχαιολόγος; ρώτησε ο π. Κύριλλος.
-         Είμαι στο πανεπιστήμιο και όταν έχω άδεια και χρηματοδότηση αναζητώ κυρίως βυζαντινά μνημεία στην περιοχή αυτή,  απάντησε ο Μπεράτ.
 
Μείναμε συζητώντας για την αρχαιολογία και τις αρχαιότητες στην Τουρκία μέχρι που βράδιασε. Χωρίσαμε με τον Μπεράτ με τη συμφωνία να συναντηθούμε το επόμενο πρωί για να αρχίσουμε την εξερεύνησή μας...
 
Όταν έφυγε ο Μπεράτ μείναμε στο εστιατόριο του ξενοδοχείου  για να φάμε κάτι και ο π. Κύριλλος μου είπε:
 
-         Η περίπτωση της ισοπέδωσης από τον Κεμάλ του Ναού του Αγίου Αθανασίου, κομψοτεχνήματος του 18^ου αιώνα, με περίφημο ξυλόγλυπτο τέμπλο, μου θύμισε τον Στάλιν. Και αυτός ισοπέδωσε τον καθεδρικό Ναό του Σωτήρος, στη Μόσχα. Επιχείρησε στη θέση του να ανεγείρει το ψηλότερο και μεγαλοπρεπέστερο κτίριο  στον κόσμο...  Δεν το πέτυχε και έκαμε εκεί την μεγαλύτερη πισίνα στον κόσμο. Έτσι όμως σώθηκε ο τόπος και όταν έπεσε ο κομμουνισμός ξαναχτίζεται στη θέση του μεγαλοπρεπέστερος ο Ναός...
 
Την επόμενη ημέρα στην ώρα του ο Μπεράτ κι εμείς. Επισκεφθήκαμε τις παλιές τούρκικες συνοικίες της Μαγνησίας και μετά ασθμαίνοντας σκαρφαλώσαμε στην πλαγιά του Σαντίκ Τεπεσί, στην κορυφή του οποίου ήταν το τείχος της Μαγνησίας επί Βατάτζη. Εκεί σώζονται μερικοί ημικυλινδρικοί προμαχώνες, χτισμένοι τον 13^ο αιώνα. Υπάρχει και δεύτερο τείχος, κατεστραμμένο -  και αυτό βυζαντινό. Το τρίτο βυζαντινό τείχος είναι σε κάπως καλύτερη κατάσταση, αν και παλαιότερο, του 7^ου ή 8^ου αιώνα, όπως μας είπε ο Μπεράτ. Στον ίδιο χώρο πρέπει να ήταν και η ακρόπολη των προχριστιανικών Μαγνήτων, από την οποία δεν έχει ακόμη βρεθεί κάτι σημαντικό.
 
-         Είναι παρατημένα τα αρχαία μνημεία, μας σημείωσε. Δεν υπάρχει και πολλή όρεξη για αρχαιοελληνικά και βυζαντινά ευρήματα, πρόσθεσε με νόημα...
-         Θέλετε τώρα να πάμε στο αρχαιολογικό Μουσείο; Μας ρώτησε.
 
Κοίταξα τον π. Κύριλλο. Περίμενα να μου κάνει νόημα για το τι να κάνουμε. Εκείνος μου κίνησε τους ώμους... Ο Μπεράτ κατάλαβε την αμηχανία μας και μας εξήγησε:
 
-         Το Μουσείο είναι αρχαιολογικό και είναι αξιόλογο. Τα περισσότερα εκθέματα είναι από τις κοντινές Σάρδεις, αλλά υπάρχουν και κάποια από τη Μαγνησία. Ένα από αυτά είναι το άγαλμα μιας κόρης...
-         Ξέρεις Μπεράτ, του είπα. Έχουμε δει πολλά αρχαία στην Ελλάδα, θα προτιμούσα να πάμε στον βράχο της Νιόβης...
 
Μας κοίταξε συγκαταβατικά ο Μπεράτ, σα να μας έλεγε ότι εμείς χάνουμε που δεν επισκεπτόμαστε το Μουσείο... Με το αυτοκίνητό του  πήγαμε στη συνοικία Τσάι Μπασί.  Από εκεί, μέσα από πυκνή βλάστηση, φτάσαμε στον εντυπωσιακό βράχο, που είναι στην αρχή φαραγγιού και μοιάζει με ανθρώπινο κεφάλι και μάλιστα γυναικός. Είναι η Νιόβη. Μείναμε για ώρα να την κοιτάζουμε, με συγκίνηση, όσο και με αναπόληση....
 

Β΄ ΜΕΡΟΣ

 
Η επόμενη ημέρα είχε ξεχωριστό ενδιαφέρον για μας. Επισκεφθήκαμε τους πιθανούς τόπους που ήταν κτισμένη η Μονή Σωσάντρων. Στην αυτοκρατορική αυτή Μονή, που μάλλον ήταν αφιερωμένη στον Σωτήρα Χριστό (Σώσε άνδρας – ανθρώπους = Σώσαντρα) ετάφησαν δύο αυτοκράτορες, ο Ιωάννης Γ΄ ο Βατάτζης και ο γιός του Θεόδωρος  Β΄ ο Λάσκαρης, που έγραψε τον Μεγάλο Παρακλητικό Κανόνα.
 
Καθώς είχαμε βγει από τα όρια της πόλης ο Μπεράτ σταμάτησε το αυτοκίνητο σε ένα ύψωμα μεταξύ Σιπύλου όρους και Μενεμένης.
 
-         Ακόμη δεν έχουμε προσδιορίσει την ακριβή τοποθεσία της Μονής Σωσάνδρων, μας είπε. Έχουν γίνει πολλές έρευνες και έχουν γραφεί πολλές μελέτες για τη θέση της. Φοβούμαι ότι επειδή ήταν σε ωραία τοποθεσία, κάποιοι αγόρασαν την έκταση, εξαφάνισαν κάθε ίχνος της Μονής και έκτισαν, αυτά που βλέπετε σήμερα, επαύλεις για τους εύπορους Σμυρνιούς και πολυτελή ξενοδοχεία για πλούσιους τουρίστες... Πάντως έχουμε τη μαρτυρία του Γεωργίου Πελαγονίας ότι ο Ιωάννης Βατάτζης ετάφη στη Μονή Σωσάντρων, την παρακειμένη στο Σίπυλον όρος, κοντά στη Μαγνησία. Αυτό μας οδηγεί στη σκέψη ότι η Μονή πρέπει να βρισκόταν στη θέση Στακτοχώρι  (Boz – Keui)...
 
Ακούσαμε προσεχτικά τον Μπεράτ και αυθόρμητα νιώσαμε πικρία. Ο π. Κύριλλος μου είπε με θλίψη:
 
-         Ο Βατάτζης είναι Άγιος της Εκκλησίας και τιμάται από τους Έλληνες, που τον έχουν για προστάτη, ελεήμονα και θαυματουργό. Ο τάφος του και το λείψανό του δεν βρέθηκαν... Την πρώτη φορά που επιτέθηκαν οι Τούρκοι στη Μονή το λείψανο του Αγίου Αυτοκράτορα μεταφέρθηκε στη Μαγνησία, στο Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Αθανασίου, της Μητροπόλεως Εφέσου, για προφύλαξη... Έως το 1922... Τότε χάθηκε. Κανείς δεν ξέρει τι έγινε.. Ο θρύλος για τον ίδιο και για το σκήνωμά του προηγείται αυτού για τον Κωνσταντίνο τον Παλαιολόγο...
 
Ο Μπεράτ κατάλαβε τη στενοχώριά μας  και άλλαξε συζήτηση.
 
-         Θα πάμε τώρα στο Νύμφαιο και αύριο στις Σάρδεις. Εκεί υπάρχουν αξιόλογα αρχαιολογικά ευρήματα. Θα δούμε και το τοπίο. Η Μαγνησία ήταν ένας επίγειος παράδεισος. Σταφίδα, μπαμπάκι, σύκα, και τι δεν είχε, νερά, βλάστηση. Τώρα έχουν αλλάξει τα πράγματα, αλλά μπορείτε να τα φαντασθείτε...
-         Στο Νύμφαιο υπάρχει κάτι που να θυμίζει Βυζάντιο; τον ερώτησε ο π. Κύριλλος.
-         Υπάρχουν ερείπια του παλατιού, που έμενε ο Βατάτζης και που από εκεί, όταν κατάλαβε το τέλος του, ζήτησε να τον μεταφέρουν στη Μονή Σωσάνδρων. Πρέπει να ήταν πολύ σπουδαίο παλάτι. Μάλλον έμοιαζε με το παλάτι των Βλαχερνών. Στη νέα πόλη δεσπόζει ο λόφος Νιφ, όπου υπάρχουν  ερείπια του Βυζαντινού φρουρίου...
 
Μετά την επίσκεψη στο Νύμφαιο ήμασταν κουρασμένοι και  γυρίσαμε στο ξενοδοχείο. Ο Μπεράτ μας πήγε, αφού μας έκαμε το τραπέζι σε ένα γραφικό εξοχικό εστιατόριο. Κλείσαμε συνάντηση για την επομένη, τελευταία ημέρα της διαμονής μας στη Μαγνησία. Είχαμε πάρει πρωινό και ήμασταν ευχαριστημένοι, που δεν συναντήσαμε γκρίζους λύκους και που ένας καλός Τούρκος επιστήμονας μας ξενάγησε... Περιμέναμε να έρθει ο Μπεράτ, αλλά δεν ερχόταν... Μετά από τρεις περίπου ώρες εμφανίστηκε σκυθρωπός.
 
-         Τι έχεις Μπεράτ; Τον ρώτησε ο π. Κύριλλος.
-         Με κάλεσαν στην αστυνομία, μας απάντησε.
-         Γιατί; Ρωτήσαμε με απορία, που έβγαζε την ανησυχία μας.
-         Γιατί με είδαν να επισκέπτομαι μαζί σας τους αρχαιολογικούς χώρους. Όταν έμαθαν ότι είσθε Έλληνες, μου είπαν να μην φύγετε από το ξενοδοχείο, γιατί θα περάσουν να ελέγξουν τις βαλίτσες σας...
 
Σε λίγη ώρα εμφανίστηκαν δύο με πολιτικά και ένας ένστολος. Και οι τρεις σωματώδεις, αλλά χωρίς μουστάκια. Μας είπαν ότι είναι αστυνομικοί και θέλουν να ελέγξουν τις βαλίτσες μας. Θεωρήσαμε περιττό να τους ζητήσουμε ταυτότητες. Τους πήγαμε στα δωμάτιά μας, τις ήλεγξαν και χωρίς πολλά λόγια έφυγαν. Ο Μπεράτ είχε τρομοκρατηθεί. Πίστευε ότι θα μας καλέσουν και για ανάκριση, πως μπορεί να μας κρατούσαν κιόλας για να διαπιστώσουν μήπως και ανήκαμε σε κύκλωμα αρχαιοκαπηλίας...
 
Μετά το συμβάν αποφασίσαμε να πληρώσουμε και να φύγουμε μιαν ημέρα νωρίτερα από τη Μαγνησία. Ο Μπεράτ μας εμπόδισε.
 
-         Θα τους φανεί ότι κάτι συμβαίνει μαζί σας και μπορεί να σας συλλάβουν όταν φτάσετε στη Σμύρνη... Θα κάνουμε κανονικά το πρόγραμμά μας σήμερα στις ώρες που μας απέμειναν και αύριο φεύγετε.
 
Έτσι κι έγινε. Πήγαμε στις Σάρδεις και επιστρέψαμε χωρίς απρόοπτο. Ήταν πια σούρουπο. Καθίσαμε και οι τρεις μας στο σαλόνι του ξενοδοχείου. Αφού ανταλλάξαμε ονόματα, διευθύνσεις και τηλέφωνα είπα στον Μπεράτ ότι αποφασίσαμε να φύγουμε νωρίς το πρωί με ταξί για τον σταθμό, χωρίς να τον ενοχλήσουμε. Αρκετές σκοτούρες του βάλαμε... Και ο π. Κύριλλος πρόσθεσε:
 
-         Μπεράτ θέλουμε να σε ευχαριστήσουμε για τα όσα έκαμες για μας και σου ζητάμε να μας συγχωρέσεις για τον μπελά που σε βάλαμε.
 
Ο Μπεράτ μας κοίταξε στα μάτια, πρώτα τον π. Κύριλλο και μετά εμένα, και με αποφασιστικό ύφος, που έδειξε άνθρωπο, έτοιμο να αντιμετωπίσει κάθε κακουχία μπρος σ’ αυτό που πίστευε, μας είπε:
 
-         Ό,τι έκαμα το ΄καμα με την καρδιά μου. Δεν ξέρω αν θα ξαναβρεθούμε. Γι΄ αυτό και πριν χωριστούμε θα σας εξομολογηθώ κάτι. Δεν νιώθω μουσουλμάνος. Στη Σχολή δηλώνω άθεος, αλλά στην πραγματικότητα είμαι Χριστιανός Ορθόδοξος. Η απώτερη καταγωγή μου πρέπει να είναι ελληνική, αλλά κανείς δεν μου το είπε. Έγιναν τόσες σφαγές Ελλήνων στη Μαγνησία, που πολύ πιθανό οι πρόγονοί μου να αλλαξοπίστησαν για να σωθούν... Από νεαρό φοιτητή δεν με εκφράζει το Ισλάμ. Αντίθετα ο Χριστός μου γεμίζει την ψυχή. Δεν έχω ακόμη συναντηθεί με κάποιον  κληρικό. Μόνος μου διαβάζω την Βίβλο, που υποτίθεται πως αγόρασα για την δουλειά μου... Όμως έχω πάρει την απόφασή μου. Έχω κάνει αιτήσεις σε πανεπιστήμια του εξωτερικού, μήπως και με προσλάβουν. Τότε θα προσπαθήσω να φύγω από την Τουρκία και θα βαπτισθώ.
-         Ο Θεός να σε βοηθήσει στα σχέδιά σου Μπεράτ, του είπε ο π. Κύριλλος και χαιρετηθήκαμε θερμά.
 
Το πρωί φύγαμε για τη Σμύρνη, χωρίς κάποιο απρόοπτο Η αστυνομία της Μαγνησίας δεν θέλησε να ασχοληθεί άλλο μαζί μας...
 
Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου