Πατρο-Kοσμάς ο Αιτωλός

Τη αυτή ημέρα ο Άγιος νέος Ιερομάρτυς και Ισαπόστολος Κοσμάς, ο εν Αλβανία μαρτυρήσας κατά το έτος ᾳψοθ΄ (1779), αγχόνη τελειούται.

Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός δεν είναι ένας απλός άγιος. Είναι μια μέγιστη εκκλησιαστική και εθνική μορφή για το Γένος μας. Έχουν γραφεί βιβλία πολλά και έχει χυθεί πολλή μελάνι για το πρόσωπο και το έργο του. Έτσι, εμείς εδώ δεν θα είχαμε πολλά πρωτότυπα να προσθέσουμε. Όμως αξίζει να επισημάνουμε ιδιαίτερα τη σχέση του με την παιδεία και την εκπαίδευση, που είναι μεγάλα θέματα για τον Οικουμενικό Ελληνισμό.

Το κήρυγμά του επαγωγικό, εποικοδομητικό, σε απλή και παραστατική γλώσσα, που εισέδυε στα μύχια της ψυχής του λαού και ευαισθητοποιούσε τα φυλλοκάρδια του, περιελάμβανε πάντα και μιαν αποστροφή για το σχολείο:

Πρέπει, αδελφοί μου, να στερεώνετε σχολεία ελληνικά. Το σχολείον φωτίζει τους ανθρώπους. Ανοίγει τα μάτια των Χριστιανών...
--Έχετε σχολείον οπού να διαβάζουν, να μανθάνουν γράμματα τα παιδιά σας;
-- Δεν έχομε, άγιε του Θεού.
--Ωσάν θέλετε, χαρίσετέ μου ένα σχολείον εδώ εις την χώραν σας... Είναι καλά να βάλετε όλοι σας να κάμετε ένα ρεφενέ, να βάλετε και επιτρόπους να το κυβερνούν το σχολείον, να βάνουν δάσκαλο, να μαθαίνουν όλα τα παιδιά, πλούσια και φτωχά, χωρίς να πληρώνουν. Διατί από το σχολείον μανθάνομεν το κατά δύναμιν τι είναι Θεός, τι είναι Αγία Τριας, τι είναι άγγελοι, αρχάγγελοι, τι είναι δαίμονες, τι είναι παράδεισος, τι είναι κόλασις, τι είναι αμαρτία, τι αρετή... Χωρίς σχολείον περιπατούμεν εις το σκότος. Καλύτερα να έχεις εις την χώραν σου σχολείον ελληνικόν, παρά να έχεις βρύσες και ποταμούς, διατί η βρύσις ποτίζει το σώμα, το δε σχολείον ποτίζει την ψυχήν. Το σχολείον ανοίγει τες εκκλησίες, το σχολείον ανοίγει τα μοναστήρια. Ανίσως και δεν ήτανε σχολεία, που ήθελα εγώ να μάθω να σας διδάσκω; Πρέπει και εμείς να σπουδάζωμεν, να μανθάνωμεν γράμματα, δια να ηξεύρωμεν που περιπατούμεν. Και αν δεν εμάθατε γράμματα οι πατέρες και αι μητέρες, να βάνετε τα παιδιά σας να μανθάνουν. Δεν βλέπετε πως αγρίεψε το Γένος μας από την αμάθειαν και εγίναμεν ωσάν τα θηρία; Δια τούτο σας συμβουλεύω να κάμετε κάθε τρόπον να έχετε σχολεία εις τες χώρες σας, δια να καταλαμβάνετε το άγιον Ευαγγέλιον.

Πολεμώντας αυτόν τον ζόφο της αγνωσίας, έσπειρε, αυτός μόνος εκατοντάδες σχολεία στον βορειοδυτικό ελληνικό χώρο. Έτσι προετοίμαζε τα στελέχη, την άρχουσα τάξη των διανοουμένων και των αστών, ώστε την ώρα της Παλιγγενεσίας να μπορούν να ασκήσουν κατά δημοκρατικό τρόπο την εξουσία. Δημιουργούσε τις προϋποθέσεις της Παλιγγενεσίας. Διαφορετικά κινδύνευαν να υποδουλωθούν σε άλλους ξένους κυριάρχους ή και σε νέους τυράννους προερχομένους από τα ίδια τους τα σπλάγχνα.

Ας σημειωθεί πόσο επίμονα τόνιζε και τον έντονα εθνικό χαρακτήρα της παιδείας: Να σπουδάζετε και εσείς, αδελφοί μου, έλεγε, να μανθάνετε γράμματα, όσον ημπορείτε και, αν δεν εμάθετε οι πατέρες, να σπουδάζετε τα παιδιά σας, να μανθάνουν ελληνικά, διατί η Εκκλησία μας είναι εις την ελληνικήν και αν δεν σπουδάξης εις το ελληνικόν... δεν ημπορείς να καταλάβης εκείνα, οπού ομολογά η Εκκλησία μας. Καλύτερα... να έχεις σχολείον ελληνικόν, παρά να έχης βρύσες και ποτάμια. Και οσάν το μάθης το παιδί σου τα γράμματα... τότε λέγεται άνθρωπος. Το σχολείον ανοίγει τις εκκλησίες.

Από την όγδοη διδαχή του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού επιλέγουμε ορισμένες σοφές σκέψεις και προτροπές του για την αξία του σχολείου:

«Αδελφοί μου, τόσον τα εμελέτησα τα γράμματα, καθώς ο χρυσικός λογαρίζει το ασήμι... Και τότε είναι λαμπρόν και καθαρόν και το αγοράζει με κάθε προθυμίαν ο άνθρωπος, έτσι και εγώ ηύρα καθαρά, άγια και αληθινά, λαμπρά και υπερελαμπρότερα από τον ήλιον τα λόγια και τα προστάγματα του Χριστού, και όποιος πιστεύει τον Χριστόν και τον λέγει Θεόν και κάμνει τα πράγματά του, οπού λέγει το άγιον Ευαγγέλιον, εκείνος είναι καλότυχος και τρισμακάριστος και καμμίαν φοράν δεν θέλει εντροπιασθή, και δια τούτο πρέπει να στερεώνετε σχολεία Ελληνικά, να φωτίζονται οι άνθρωποι. Διότι διαβάζοντες τα Ελληνικά τα ηύρα οπού λαμπρύνουν και φωτίζουν τον νουν του μαθητού ανθρώπου, καθώς φωτίζει ο ήλιος την γην, όταν είναι ξαστεριά και βλέπουν τα μάτια μακρυά, έτσι βλέπει και ο νους τα μέλλοντα. Απεικάζουν όλα τα καλά και τα κακά, φυλάγονται από κάθε λογής κακόν και αμαρτίαν. Διατί το σχολείον ανοίγει την έκκλησίαν... Τα πάντα από το σχολείον τα μανθάνομεν».