Ο Ρήγας και ο Γαλλικός Διαφωτισμός

 
Ο Ρήγας  γεννήθηκε στο Βελεστίνο της Θεσσαλικής Μαγνησίας το 1757 από εύπορους γονείς και ευτύχησε  να έχει από μικρός σπουδαίους δασκάλους του Γένους, με τους οποίους αγάπησε την Ελλάδα και απέκτησε τον πόθο αυτή να ελευθερωθεί. Ο συνεργάτης του Ρήγα Χριστόφορος Περραιβός στη «σύντομη βιογραφία», που έγραψε γι’ αυτόν, σημειώνει ότι δάσκαλος τότε στον Τύρναβο ήταν ο σοφός μετέπειτα ιερεύς – οικονόμος Ιωάννης Πέτζαρης και στα Αμπελάκια ο Γεώργιος Τρικεύς. Και οι δύο υπήρξαν μαθητές του περίφημου μετέπειτα Αρχιεπισκόπου Σλαβωνίου και Χερσώνος Ευγενίου Βούλγαρη (Σημ. Σελ. 6 στο βιβλίο του Περραιβού - αναστατική έκδοση από Διον. Νότη Καραβία,). Ο Περραιβός συμπληρώνει ότι στη Ζαγορά του Πηλίου υπήρχε ελληνικό σχολείο, στο οποίο φοίτησε ο Ρήγας και στο οποίο σχολάρχης ήταν «κάποιος λογιώτατος Κωνσταντίνος».
 

Στη Θεσσαλία δεν άντεξε την καταπίεση των οθωμανών και την εγκατέλειψε σε νεανική ηλικία. Πρώτα πήγε στην Κωνσταντινούπολη και στη συνέχεια στο Βουκουρέστι, όπου έζησε από πριν το 1787 έως το 1796, όταν μετοίκησε στη Βιέννη. Καθώς ήταν ιδιοφυής εύκολα έμαθε να διαβάζει και να μεταφράζει στα ελληνικά επιστημονικά, φιλοσοφικά, και λογοτεχνικά βιβλία, που υπήρχαν άφθονα στην Ευρώπη, από τα γερμανικά, τα γαλλικά και τα ιταλικά  Στη Βιέννη έζησε έως τον Δεκέμβριο του 1797, όταν αναχώρησε για την Τεργέστη. Στην πόλη αυτή συνελήφθη από τους Αυστριακούς, οι οποίοι στη συνέχεια τον παρέδωσαν στους Οθωμανούς και αυτοί τον εκτέλεσαν δια στραγγαλισμού.
 
Στο Βουκουρέστι ευτύχησε να γνωρίσει τον σημαντικό λόγιο  Δημήτριο Καταρτζή, ο οποίος επηρέασε τη σκέψη του. Ο Περραιβός γράφει στη σύντομη βιογραφία του για τον Ρήγα: «Τύχη αγαθή προς ευκολωτέραν επιτυχίαν του σκοπού του εσχετίσθη μετά τινος Δημητρίου Κανταρτζή Βυζαντίου, εβδομηκονταετούς σχεδόν την ηλικίαν, ανδρός σημαντικού, πρωτοκαθεδρίαν του ανωτέρου δικαστικού κλάδου κατέχοντος, ανδρός τιμίου, εγκρατούς της ελληνικής, γαλλικής και αραβικής διαλέκτου και θερμού Πατριώτου» (αυτ. σελ. 8). Ο Καταρτζής κατηύθυνε τον ιδιοφυή Ρήγα προς την επιστημονική και φιλοσοφική γνώση της εποχής εκείνης, με παράλληλη γνώση της ελληνικής γραμματείας. Πρέπει επίσης να του ενεφύσησε τη συνέχεια του Έθνους, από την αρχαιότητα και το Βυζάντιο έως τις ημέρες τους, και ενίσχυσε τον πόθο του Αυτό να ελευθερωθεί.
 
Ο Δημήτρης Καταρτζής (1730-1807) ανήκε στην αριστοκρατία του Φαναρίου και μελέτησε με ενδιαφέρον το αναπτυσσόμενο ρεύμα του Γαλλικού Διαφωτισμού. Δεν ήταν υπέρ της τυφλής και ολικής αποδοχής των ιδεών του, ούτε υπέρ της απόρριψης όσων πρέσβευε για την καταπολέμηση των δεισιδαιμονιών και των προλήψεων. Περί το τέλος της ζωής του έγραψε το σύντομο δοκίμιο «Συμβουλή στους νέους πώς να ωφελούνται και να μη βλάπτουνται απ’ τα βιβλία τα φράγκικα και τα τούρκικα και ποια να’ ναι η καθ’ αυτό τους σπουδή». Ο Καταρτζής δεν έκρυψε τη φιλοδοξία του να μιμηθεί τον Μέγα Βασίλειο στην ομιλία του «Προς τους νέους, όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων».
 
Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου Αστέριος Αργυρίου γράφει: «Μέσα στο κλίμα των εθνικών εξάψεων ο Καταρτζής φροντίζει πρώτ’ απ’ όλα, να ορίσει και να αναπτύξει την ιδέα του ορθοδόξου ελληνικού Γένους, που το ονομάζει Ρωμιοσύνη και που συγκεντρώνει τη διπλή κληρονομιά, την αρχαία ελληνική και την βυζαντινή χριστιανική. Σύμφωνα με τον Φαναριώτη λόγιο η ευθύνη των Ρωμιών της εποχής του – και επομένως του Ρήγα – ήταν μεγάλη. Είχαν καθήκον να υπερασπισθούν την διπλή παρακαταθήκη και να εργασθούν για την απελευθέρωση της Ρωμιοσύνης». (Άρθρο του Αστ. Αργυρίου «Τρία κείμενα για μια απάντηση ή σκέψεις πάνω στο διάλογο της Ορθοδοξίας με τον έξω κόσμο» στον Χαριστήριο Τόμο για τον Μητροπολίτη Αδριανουπόλεως Δαμασκηνό. Έκδ. Διακοινοβουλευτικής Συνέλευσης Ορθοδοξίας, Αθήνα, 2007, σελ. 127).
 
Ο Καταρτζής ήταν κριτικός προς τον Βολταίρο. Έγραψε σχετικά: «Ο Βολταίρ... με λόγο πως συντυχαίνει (μιλάει) κατά της δεισιδαιμονίας, ήταν ένας άκρως δεισιδαίμων εις την ασέβειαν» (Δημ. Καταρτζή «Τα ευρισκόμενα», Εκδ. Κ.Θ. Δημαράς, Αθήνα 1970, σ. 61 και Δημ. Αποστολόπουλου «Ο Καταρτζής και οι Questions sur l’ Encyclopedie του Βολταίρου», Περ/κό «Ο Ερανιστής», τομ. 24 (2003) σελ. 105).
 
Ο Ρήγας από το Βουκουρέστι και τη Βιέννη και γνωρίζοντας άριστα τα γαλλικά ενημερωνόταν για τις νέες ιδέες και τα επιτεύγματα του 18^ου αιώνα. Τα εφόδια του έναντι της γοητείας που ασκούσε ο γαλλικός διαφωτισμός ήσαν η διατήρηση της ταυτότητάς του και η σε βάθος μελέτη της ελληνικής ιστορίας και των ελλήνων συγγραφέων. Έως το 1789 είχε μελετήσει την Εγκυκλοπαίδεια των Ντιντερό και Ντ’ Αλαμπέρ και έργα των Βολταίρου, Ρουσώ και άλλων γάλλων συγγραφέων. Από το 1789 και έως τη σύλληψή του, στο τέλος του 1797, ζούσε τα της γαλλικής επαναστάσεως και ενημερώθηκε για την Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και το Σύνταγμα του 1793. Όλες αυτές τις γνώσεις του τις χρησιμοποίησε μεταφέροντάς τες στο δικό του επαναστατικό σχέδιο, στο οποίο δεν είχε θέση το «Υπέρτατο Ον» του Ροβεσπιέρου, η «Θεά Λογική» και ο αντιχριστιανισμός.
 
Τελικά ο Ρήγας ήταν διαφωτιστής; Ο αείμνηστος καθηγητής Νικ. Σβολόπουλος εκφράζει την άποψη πως «δεν δύναται να θεωρηθεί ως απόλυτα αναγκαστικός ο βαθμός τελικά της αποδοχής του γαλλικού διαφωτισμού» όπως υποστηρίζουν οι Έλληνες οπαδοί του Γαλλικού Διαφωτισμού. (Ομιλία Κων. Σβολόπουλου με θέμα «Ήταν ο Ρήγας Διαφωτιστής;», Πρακτικά Δ΄ Συνεδρίου Ε.Σ.Ε. της Ι.Σ. της Εκκλησίας της Ελλάδος, Εκδ. «Αρχονταρίκι», Αθήνα 2016, σελ. 393). Ο βαθύς γνώστης της ζωής και του έργου του Ρήγα Δρ. Δημήτρης Καραμπερόπουλος* γράφει για το ίδιο θέμα: «Με τα έργα του ο Ρήγας επιτυγχάνει μία σύνθεση στοιχείων εκ του Ελληνικού και του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Έπαιρνε ό,τι έκρινε καλό, με σκοπό την ωφέλεια του Γένους του...» (Ομιλία με θέμα «Ελληνικός και Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός: Η συνθετική διάστασή τους στο έργο του επαναστάτη Ρήγα Βελεστινλή», Πρακτικά του ιδίου Συνεδρίου, σελ. 390).
 
Είναι χαρακτηριστικό ότι, όπως μας είπε ο κ. Καραμπερόπουλος σε συζήτηση που είχαμε,  σε όλο το έργο του (Διακήρυξη, επιστολές κ.λ.π) ο Ρήγας δεν αναφέρει λέξη για τη Γαλλική Επανάσταση, ούτε εξυμνεί τον Ναπολέοντα. Αντίθετα εκφράζει την Πίστη του στην Ορθοδοξία. Στον Θούριο γράφει «να κάμωμεν τον όρκο πάνω στον Σταυρό» και στον Ύμνο Πατριωτικό γράφει: «Όποιος λοιπόν είναι καλός κι ορθόδοξος χριστιανός με τ’ άρματα στο χέρι, ας δράμει σαν ξεφτέρι το Γένος να σώση με χαρά μπρε παιδιά». Επίσης στη σημαία του ελεύθερου Κράτους είχε βάλει το ρόπαλο του Ηρακλή με τρεις Σταυρούς επάνω του.
 

Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου

 
*Πρόσφατα κυκλοφορήθηκε ο 1230 σελ. Τόμος του Δημ. Καραμπερόπουλου «Μελέτες για τον Ρήγα Βελεστινλή». Σ’ αυτόν ο αναγνώστης ενημερώνεται πλήρως για τη ζωή και το έργο του Ρήγα.