Δημήτριος Χαλκοκονδύλης

…ο Έλληνας λόγιος που διέπρεψε στην Ιταλία

Στην προσπάθειά μου να συλλέξω υλικό για το καινούριο μου βιβλίο, έμαθα κάτι που δεν γνώριζα: υπεύθυνος για την διδασκαλία των κλασικών σπουδών και συγκεκριμένα των ελληνικών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης είναι ο Άγγλος λόγιος Γουίλιαμ Κρόκιν, προσωπικός φίλος του Εράσμου και μαθητής του Δημήτριου Χαλκοκονδύλη. Από την στιγμή που γεννήθηκα στην Αθήνα φυσικά γνώριζα την οδό Χαλκοκονδύλη και μέχρι πριν λίγες ημέρες είχα την εσφαλμένη εντύπωση ότι ο Χαλκοκονδύλης ήταν κάποιος Έλληνας που είχε να κάνει είτε με την ελληνική επανάσταση είτε με την ανασύσταση του νέου ελληνικού κράτους.  Είναι ειρωνικό ότι μέσα από την προσπάθειά μου να βρω στοιχεία για την Μεγάλη Βρετανία γνώρισα το βαρυσήμαντο έργο ενός Έλληνα, πάντα χαίρομαι όταν ανακαλύπτω στοιχεία ταύτισης των δύο πολιτισμών, στην συγκεκριμένη περίπτωση όμως συνειδητοποίησα την άγνοιά που έχουμε όλοι εμείς οι Νεο-έλληνες για τον πολιτισμό μας, την γλώσσα μας και τις ρίζες μας.

Υπάρχει η λανθασμένη εντύπωση ότι οι Έλληνες κυνηγημένοι από τους Τούρκους κατά ή μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης διέσωσαν την ελληνική κληρονομιά στην Δύση. Η αλήθεια είναι ότι τα ελληνικά χειρόγραφα αναζητούνταν και αγοράζονταν από τους δυτικούς πολλά χρόνια πριν την άλωση της αυτοκρατορίας. Οι Βυζαντινοί λόγιοι και διανοούμενοι βρέθηκαν στην δύση από τον 13ο αιώνα διδάσκοντας την ελληνική γλώσσα.

Ανάμεσα στους Έλληνες λόγιους που βρέθηκαν στην δύση, στην Ιταλία την εποχή της αναγέννησης, ήταν ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης, ο οποίος ήταν γόνος αθηναϊκής αρχοντικής οικογένειας. Ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης γεννήθηκε το 1423 και ήταν ξάδελφος του Λαονίκου Χαλκοκονδύλη, του ιστορικού της αλώσεως. Το 1435 αυτός και η οικογένειά του εγκατέλειψαν την Αθήνα λόγω αψιμαχιών που είχαν με τους φλωρεντινούς δούκες της πόλης, Ατσαγιόλι. Η οικογένεια κατέφυγε στο Δεσποτάτο του Μορέως, στον Μυστρά, και ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης μαθήτευσε φιλοσοφία κοντά στον Γεώργιο Γεμιστό - τον γνωστό Πλήθωνα (ίσως ο Πλήθων Γεμιστός να είναι αυτός που του ενέπνευσε την αγάπη προς την αρχαία ελληνική γραμματεία και τον πλατωνισμό). Το 1449 ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης πήγε στην Ρώμη όπου συνέχισε τις σπουδές του δίπλα στον λόγιο - επιστήμονα και μεταφραστή του Αριστοτέλη, Θεόδωρο Γαζή, ο οποίος είχε καταφύγει στην Ιταλία λόγω της κατοχής της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους. Οι δύο άντρες συνδέθηκαν με μεγάλη φιλία και όταν πέθανε ο Θεόδωρος Γαζής κληροδότησε την βιβλιοθήκη του στον Δημήτριο.

Ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης παρέμεινε στην Ιταλία όπου δίδασκε την ελληνική γλώσσα, στην Ρώμη και στην Περούτζια μέχρι το 1463. Την εποχή εκείνη ξέσπασε μια φιλοσοφική διαμάχη μεταξύ πλατωνικών και αριστοτελικών Ελλήνων λόγιων. Ο Δημήτριος παρότι ασπαζόταν τον πλατωνισμό υπερασπίστηκε την αριστοτελική σκέψη για να τιμήσει τον φίλο του και δάσκαλό του, Θεόδωρο Γαζή.

Από το 1463 έως το 1472 ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης έζησε στην Πάντοβα της Ιταλίας, όπου ανέλαβε την έδρα των αρχαίων ελληνικών στο εκεί Πανεπιστήμιο. Ο Χαλκοκονδύλης πρόετρεπε τους μαθητές του να εντρυφήσουν στην ελληνική γλώσσα στην Ιταλία σε μια δύσκολη εποχή για το ελληνικό έθνος: η άλωση της Πόλης είχε ήδη συμβεί πριν μερικά χρόνια και σχεδόν όλη η γνωστή ελληνική επικράτεια (πλην των Ιονίων νήσων) ήταν σκλαβωμένη στους Μωαμεθανούς. Οι λόγοι του Χαλκοκονδύλη ξεχειλίζουν από αγάπη για την ελληνική φιλοσοφία και γλώσσα: «Οι Ρωμαίοι κατανοούσαν την γλώσσα τους το ίδιο καλά με την ελληνική αλλά προτιμούσαν να εκφράζουν τις διαθέσεις του πνεύματός τους και την έννοια και την υφή των πραγμάτων πιο συχνά στα ελληνικά παρά στα λατινικά. Νέοι εσείς ασκηθείτε και προσθέστε τις σπουδές αυτές στις άλλες και μιμηθείτε τους προγόνους σας. Θα με βρείτε πάντα εδώ πρόθυμο να σας βοηθήσω.»

Το 1472 ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης εγκαταστάθηκε στην Φλωρεντία όπου και ανέλαβε την έδρα την ελληνικών, δίδασκε ποίηση (κυρίως Όμηρο), ρητορική (Ισοκράτη) και φιλοσοφία (Πλάτωνα και Αριστοτέλη). Ανάμεσα στους μαθητές του ήταν ο Τζοβάνι Μέντιτσι, μετέπειτα Πάπας Λέων ο Ι’ και ο Γιόχαν Ρόχλιν, ο σπουδαιότερος Γερμανός ανθρωπιστής. Στην Φλωρεντία ο Δημήτριος ασχολήθηκε και με την έκδοση ολόκληρου του σωζόμενου έργου του Ομήρου. Για να μπορέσει να δημοσιεύσει το έργο που τιτλοφορήθηκε «Ομήρου τα σωζόμενα» ανέτρεξε σε παλιό χειρόγραφο υλικό και συμβουλεύτηκε τα υπομνήματα του Αρχιεπισκόπου Ευσταθίου της Θεσσαλονίκης.

Το 1491 ο Χαλκοκονδύλης εγκαταστάθηκε στο Μιλάνο όπου ανέλαβε διδακτικά καθήκοντα  στην αυλή του δούλα Λουδοβίκου Σφόρτσα. Εκεί εξέδωσε τρία ακόμα βιβλία: τον «Ισοκράτη», το εγκυκλοπαιδικό λεξικό «Σουίδα» και «Τα ερωτήματα». Ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης πέθανε στο Μιλάνο το 1511 σε βαθιά γεράματα.

Ο Χαλκοκονδύλης εκτός από μεγάλος διδάσκαλος της ελληνικής γραμματείας υπήρξε και ο πρώτος Έλληνας εκδότης στο Μιλάνο και στην Φλωρεντία, γνώριζε ότι για να συνεχιστεί η ελληνική σκέψη και γλώσσα χρειάζονταν βιβλία, χρειάζονταν μεταφράσεις για να εξαπλωθούν οι ιδέες.

Συνεχίζω να γράφω το βιβλίο μου για την Αγγλία, γιορτάζουμε την επέτειο της 25ης Μαρτίου, διπλής γιορτής για εμάς τους Έλληνες και αναρωτιέμαι πόσοι από εμάς γνωρίζουμε το έργο του Δημήτριου Χαλκοκονδύλη. Εγώ ομολογώ ότι το έμαθα πριν λίγες ημέρες και ειλικρινά ντρέπομαι που το λέω, αλλά χαίρομαι που σήμερα το μοιράζομαι μαζί σας.  

Εύη Ρούτουλα