Η υπηκοότητα του Καραγκιόζη

Το νέο είναι ότι η UNESCO έδωσε την τουρκική υπηκοότητα στον Καραγκιόζη, επικυρώνοντας σχετική απόφαση που είχε ληφθεί πέρσι από μία υποεπιτροπή της, η οποία απαρτιζόταν από εκπροσώπους έξι χωρών: της Τουρκίας, της Εσθονίας, του Μεξικού, της Βόρειας Κορέας, των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων και της Κένυας. Η υποεπιτροπή είχε συνεδριάσει στο Αμπου Ντάμπι και είχε αποδεχθεί την εισήγηση που συνέταξε το υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού της Τουρκίας, βάσει της οποίας τόσο ο Καραγκιόζης όσο και ο Χατζηαβάτης είναι Τούρκοι.

Απ’ ό,τι πληροφορούμαστε, η απόφαση επικυρώθηκε και από την αρμόδια επιτροπή της UΝΕSCΟ, χωρίς να υπάρξει καμία αντίδραση της Ελλάδας, παρά μόνο μία επιφύλαξη που διατύπωσε η διευθύντρια του Νεότερου Πολιτισμού του Ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού κυρία Τέτη Χατζηνικολάου, ότι ο Καραγκιόζης αποτελεί άυλη φιγούρα της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδας. Έτσι ο Καραγκιόζης, μετά από τον διεθνή αυτό δάκτυλο, έλαβε οριστικά και προφανώς αμετάκλητα την τουρκική υπηκοότητα.

Βέβαια, όσον αφορά την ουσία του πράγματος, μπορεί κανείς να δει δύο όψεις στο ζήτημα αυτό. Η μία λέει πως ο Καραγκιόζης, με τη συμπεριφορά που φέρεται να έχει στο θέατρο σκιών, ακόμα κι αν είναι ελληνικής έμπνευσης και προέλευσης, δεν μας ενοχλεί καθόλου να υιοθετηθεί από τους Τούρκους. Όταν προβάλλει την τεμπελιά, την κουτοπονηριά, την κλεψιά, τη μοιρολατρεία, δεν θα θέλαμε να τον έχουμε ως πρότυπο, κι έτσι τον χαρίζουμε ευχαρίστως στους γείτονες, που δείχνουν να τον θέλουν με την καρδιά τους.

Η άλλη μας θυμίζει ότι ειδικά οι μεγαλύτερης ηλικίας Έλληνες μεγαλώσαμε με τις φιγούρες του Καραγκιόζη ως κύρια, κάποτε μοναδική, διασκέδασή μας. Μας θυμίζει ακόμα και τη χιουμοριστική "αντιπολίτευση" που έκανε ο μικρός Καραγκιοζάκος στον πανίσχυρο Πασά. Οι Τούρκοι άραγε πως θα το ερμήνευαν αυτό; Ως κατασκοπία; Όσον αφορά τη φιλία του Καραγκιόζη με το Μεγαλέξανδρο, τι θα είχαν να πουν οι «πολυχρονεμένοι» πασάδες της γείτονος;

Στο σημείο αυτό δεν μπορούμε να μην μνημονεύσουμε και τον Ευγένιο Σπαθάρη, τον μεγαλύτερο Έλληνα καλλιτέχνη του είδους, ο οποίος αναπαύεται πια στους ουρανούς, απολαμβάνοντας τους καρπούς των κόπων του. Ο Σπαθάρης, λοιπόν, είχε συντάξει ένα κείμενο με θέμα «τη γέννηση του Καραγκιόζη», στο οποίο ανέφερε τα παρακάτω:

Η γέννηση του πασίγνωστου λαϊκού μας ήρωα του ελληνικού θεάτρου σκιών , του αγαπημένου μας Καραγκιόζη, δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένη και έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις πάνω στο θέμα αυτό. Η ιστορία της δημιουργίας του βασίζεται σε προφορικές παραδόσεις από τις οποίες η πιο διαδεδομένη αναφέρεται στον γνωστό θρύλο του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη που ζούσαν στην Προύσα. Ο Χατζηαβάτης ήταν εργολάβος οικοδομών και είχε αναλάβει να χτίσει το σαράϊ του πασά της Προύσας. Πήρε στο γιαπί εργάτες και αρχιμάστορα έβαλε τον Καραγκιόζη που ήταν μαραγκός, μα είχε μυαλό πρωτομάστορα. Ο πασάς είδε ότι το σαράϊ αργούσε να τελειώσει κι εφοβέρισε τον Χατζηαβάτη πως θα τον θανατώσει. Ο Χατζηαβάτης φοβήθηκε και φανέρωσε στον πασά ότι φταίχτης ήταν ο Καραγκιόζης που έλεγε αστεία στους μαστόρους και γελούσαν. Ο πασάς φοβέρισε και τον Καραγκιόζη αλλά εκείνος εξακολούθησε να αστειεύεται. Ετσι ο πασάς τον θανάτωσε.

Ολοι αγανάχτησαν με τον άδικο σκοτωμό του Καραγκιόζη κι ο πασάς για να ημερέψει τον λαό έχτισε ένα ωραίο μνημείο στην Προύσα κι έθαψε εκεί τον Καραγκιόζη με μεγάλες τιμές. Η αδικία όμως αυτή κόστισε πολύ στον πασά κι αρρώστησε βαριά. Οι άλλοι αγάδες για να διασκεδάσουν τον πασά έφεραν τον Χατζηαβάτη στο σαράϊ να του λέει τα χωρατά του Καραγκιόζη. Μια μέρα ο Χατζηαβάτης έκοψε έναν χάρτινο Καραγκιόζη, τέντωσε ένα πανί που το φώτισε κι έδωσε παράσταση Καραγκιόζη. Ο πασάς ευχαριστήθηκε τόσο που του έδωσε άδεια να παίζει παραστάσεις όπου θέλει. Λέγεται, λοιπόν, πως έτσι δημιουργήθηκε ο Καραγκιόζης.

Υπάρχει όμως και ακόμα ένας θρύλος για τον Καραγκιόζη που αναφέρεται στην ιστορία ενός Έλληνα από την Υδρα, του Γ. Μαυρομάτη και τοποθετείται χρονολογικά περίπου τον 18ο αιώνα. Ο Μαυρομάτης, λέγεται ότι ήλθε στην Τουρκία από την Κίνα με το θέατρο σκιών του. Αποφασίζοντας να εγκατασταθεί πλέον μόνιμα στην Πόλη, προσάρμοσε τόσο τη ζωή του όσο και το θέατρό του στα ήθη των Τούρκων. Ετσι, ωνόμασε τον πρωταγωνιστή του Καραγκιόζ, προέκταση στα ελληνικά Καραγκιόζης, που στα τούρκικα σημαίνει μαυρομάτης. Ο Μαυρομάτης πέθανε στην Τουρκία και πληροφορίες αναφέρουν ότι είχε βοηθό του τον Γιάννη Μπράχαλη, τον πρώτο καλλιτέχνη του είδους που έφερε τον Καραγκιόζη στην Ελλάδα.

Οι πρώτες ιστορικά βεβαιωμένες πληροφορίες για το θέατρο του Καραγκιόζη εντοπίζονται στα μέσα του 17ου αιώνα και μας τον παρουσιάζουν να εκφράζει εικόνες από την ζωή των Τούρκων. Πολλοί υποστήριξαν ότι ο Καραγκιόζης μας ήταν τούρκικο θέατρο, όμως, όποιος γνωρίζει τον πνευματικό χαρακτήρα των λαών που ζούσαν μέσα στην τουρκική αυτοκρατορία, δύσκολο να φαντασθεί τούρκο, ή εβραίο ή αρμένη για δημιουργό του Καραγκιόζη και μάλιστα εμπνευσμένο από τη ζωή δυο Ελλήνων: του Χατζηαβάτη και του Μαυρομάτη. Απλώς, η εντύπωση δημιουργήθηκε γιατί, μετά την εμφάνιση του Καραγκιόζη, η τουρκική κυριαρχία απλώθηκε σ'όλες τις χώρες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και επόμενο ήταν το θέατρο σκιών να πάρει μορφή και έκφραση σύμφωνα με τις νέες κοινωνικές συνθήκες, δηλαδή, οθωμανική.

Ηταν, επομένως, λογικό οι ακόλουθοι τέσσερεις σχεδόν αιώνες της τουρκοκρατίας να έχουν σαν αποτέλεσμα να ξεχασθεί τόσο πολύ η ελληνικότητά του, ώστε οι περισσότεροι ερευνητές να χαρακτηρίζουν τον Καραγκιόζη σαν τούρκικο θέατρο σκιών. Παρουσίαζε την τούρκικη ζωή ο Καραγκιόζης επειδή μέσα στην τουρκοκρατία διαμορφώθηκε και προς τους Τούρκους κυρίως απευθυνόταν. Ηταν ανάγκη, επομένως, να καλυφθεί με τούρκικο όνομα ο κεντρικός του ήρωας, γιατί διαφορετικά ήταν αδύνατον να ελέγχει τα φαινόμενα και τους τύπους της τούρκικης κοινωνικής ζωής.