Γιώργος Σαραντάρης: o πρόσφυγας…

…μεγάλος ποιητής και διανοούμενος*

            Ο  Γιώργος Σαραντάρης, ο μεγάλος αυτός ποιητής και διανοούμενος, μοιάζει με τους  προγόνους μας Μικρασιάτες πρόσφυγες, τους οποίους  εμείς όλοι πάντοτε θυμόμαστε με πολλή αγάπη  και ιδιαίτερα φέτος, εννενήντα χρόνια μετά την Καταστροφή του 1922. Θυμόμαστε τα βάσανα που πέρασαν, τους διωγμούς, τους κατατρεγμούς, τις πίκρες, τους βιασμούς, όλα αυτά που μας τα διηγήθηκαν οι ίδιοι οι γονείς, οι παππούδες και οι γιαγιάδες μας, και βέβαια δεν μας μίλησαν για  κάποιο συνωστισμό τους στη Σμύρνη…

            Ο Γιώργος Σαραντάρης  ήταν κι αυτός πρόσφυγας. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου ήταν γεννημένη και η μητέρα του, και στην Ιταλία έζησε από τη γέννηση του έως το τέλος των πανεπιστημιακών του σπουδών στα νομικά, δηλαδή από το 1908 έως τις αρχές του 1931. Τότε  ήρθε χωρίς τους γονείς του στην Ελλάδα, - αυτοί έμειναν στην Ιταλία -, γιατί είχε μέσα του την Ελλάδα και δεν θέλησε να υπηρετήσει τη στρατιωτική του θητεία  στο φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι. Μεγάλωσε κι αυτός, όπως οι πρόσφυγες πρόγονοι μας, εκτός των ελλαδικών συνόρων, αλλά ήταν Έλληνας στη ψυχή και ήταν υπερήφανος γι’ αυτό. Επιτρέψτε μου μια παρένθεση εδώ. Οι λεγόμενοι "Παλαιοελλαδίτες" επί δεκαετίες  δεν μπορούσαν να καταλάβουν ότι ο Έλληνας που ζει σε ωκεανό αλλοφύλων και αλλοθρήσκων, αν δεν αφεθεί να αφομοιωθεί και θελήσει να διατηρήσει την ταυτότητα του, τότε δοκιμάζεται πολύ σκληρά, όπως ο χρυσός στο καμίνι, και αναδεικνύεται πολύ πιο ισχυρός, πολύ πιο ζωντανός, πολύ πιο, επιτρέψτε μου, ικανός Έλληνας από όσους ζουν στην Ελλάδα και δεν εκτιμούν το αγαθό της Ελευθερίας, ούτε την ευθύνη της βαριάς πολιτισμικής κληρονομιάς που κουβαλάνε!

Στη Μπολόνια και στο Μονταπόνε (κοντά στην Ανκόνα), που έζησε ο Γιώργος Σαραντάρης, δεν υπήρχε ελληνικό σχολείο ή Ορθόδοξη Εκκλησία. Στη θαλπωρή της οικογένειάς του, καλλιέργησε την αγάπη του για την Ελλάδα και ανέπτυξε την ελληνική του συνείδηση. Οι φίλοι του Iταλοί τον αποκαλούσαν «Greco» κι εκείνος ήταν υπερήφανος γι’ αυτό. Είχε πολλά χαρίσματα και ήταν ιδιοφυής στη σκέψη και στην αντίληψη και διάβαζε από πολύ μικρός ακατάπαυστα φιλοσοφία και λογοτεχνία και όχι μόνο στα ιταλικά, αλλά και στα γαλλικά. Στα ελληνικά ήταν αυτοδίδακτος, αλλά με μεγάλη έφεση και ικανότητα στην εκμάθηση τους. Στο αρχοντικό της οικογένειάς του, στο Μονταπόνε και στη βιβλιοθήκη του, βρέθηκαν πολλά ελληνικά βιβλία λογοτεχνίας και φιλοσοφίας, καθώς και κλασσικά λεξικά ελληνικής γλώσσας. Γι’ αυτό και όταν ήρθε στην Ελλάδα εύκολα, πάντα αυτοδίδακτος, έμαθε τόσο καλά να  σκέπτεται, να γράφει και να  διαβάζει στη γλώσσα μας, που με άνεση έγραφε υψηλού επιπέδου ποίηση και φιλοσοφικό στοχασμό. Υπογραμμίζω το γεγονός ότι ο Σαραντάρης μπορεί να ήταν ιδιοφυής, αλλά η οικογένεια του ήταν εκείνη που τον βοήθησε αποφασιστικά να αναπτύξει την ελληνικότητα του.

Επιτρέψτε μου στο σημείο αυτό μια σύντομη παρένθεση. Στον Ελληνισμό μεγάλο πλεονέκτημα για τη συνέχεια του είναι η οικογένεια και οι πατριωτικοί Σύλλογοι, Αδελφότητες, Σωματεία, όπως η Αλληλοβοηθητική Αδελφότητα Σιβρισαρίου Σμύρνης "Οι Ταξιάρχες", που διοργανώνει τη σημερινή παρουσίαση του βιβλίου μου για τον Γιώργο Σαραντάρη. Το σχολείο, το ζούμε, είναι στόχος κοσμοπολιτικών και αγνωστικιστικών - συγκρητιστικών ιδεολογικών ρευμάτων, που θέλουν να το κατακτήσουν για να προωθήσουν στις αθώες ψυχές ένα μηδενιστικό πνεύμα. Η οικογένεια και οι πατριωτικοί Σύλλογοι, έως σήμερα, είναι οι εστίες αντίστασης στα ρεύματα αυτά και αποτελούν τη μόνη ελπίδα διατήρησης της εθνικής παράδοσης και ανάκαμψης του πατριωτικού φρονήματος. Οι γονείς του Σαραντάρη, στην Ιταλία, για να επανέλθω στον μεγάλο ποιητή και στοχαστή μας, δεν ήσαν ιδιαίτερα μορφωμένοι, όμως στο σπίτι μιλούσαν ελληνικά και όλα τα αρσενικά μέλη  της ευρύτερης οικογένειας του, από το 1809, που ο πρώτος πρόγονος του, Κωνσταντίνος Σαραντάρης, μετοίκησε στη γειτονική χώρα, διατηρούσαν την ελληνική υπηκοότητα και υπηρέτησαν στον ελληνικό στρατό. Αυτό είναι το παράδειγμα που είχε στην οικογένεια του και που τον έκανε να παλιννοστήσει.  

Γιατί ασχολήθηκα με τον Σαραντάρη και γιατί τον εκτίμησα και τον αγάπησα τόσο; Έμμεσες αλλά σαφείς εξηγήσεις για τους λόγους που με έκαναν να ασχοληθώ με τον Σαραντάρη έδωσαν με τις εμπεριστατωμένες και εκλεκτές ομιλίες τους οι κυρίες Λία Βαλάτα και Λίνα Σόρογκα και ο κύριος Δημήτρης Κοσμόπουλος, που ιδιαίτερα και από καρδίας τους ευχαριστώ. Σας εξομολογούμαι πως κουράστηκα για να γράψω αυτό το βιβλίο. Εργάσθηκα επί εφτά χρόνια. Αλλά, κατά τη γνώμη μου, άξιζε τον κόπο και δεν μένω στις θετικές κριτικές των ειδικών, αλλά στο ότι προσωπικά ωφελήθηκα από το σκάψιμο στην ψυχή και στο έργο του Σαραντάρη, που μπορεί να έζησε μόνο 33 χρόνια, αφού τον θυσιάσαμε στον ελληνο-ιταλικό πόλεμο, αλλά μας άφησε παρακαταθήκη ένα σπουδαίο ποιητικό έργο και μια πολύ δυνατή ελληνική φιλοσοφική σκέψη.

Όταν άρχισα να συζητώ για τον ποιητή με τον πρώτο εξάδελφο του, Παναγιώτη Σαραντάρη, αρχιτέκτονα, που ζει μόνιμα στο Λεωνίδιον, ιδιαίτερη πατρίδα των Σαραντάρηδων, αντελήφθην ότι είχα να κάνω με μια σπουδαία πνευματική προσωπικότητα που μπορεί να θυσιάστηκε πολύ νέος, 33 μόλις ετών και να αγνοήθηκε από τους περισσότερους κριτικούς και ιστορικούς της λογοτεχνίας, επειδή δεν ταίριαζε με τις δικές τους σκέψεις και τα υλιστικά πιστεύω τους, αλλά ήταν ένας από τους πιο αξιόλογους ποιητές και στοχαστές της δεκαετίας του 1930, αυτής της δεκαετίας που ξεπήδησαν τόσοι και τόσοι λογοτέχνες και στοχαστές. Θυμίζουμε μερικά ονόματα λογοτεχνών της δεκαετίας αυτής: Ελύτης, ο Σμυρνιός Σεφέρης, Ρίτσος, Βρεττάκος, Τερζάκης, Θεοτοκάς, Βενέζης, Εγγονόπουλος, Εμπειρίκος, Βαφόπουλος, Καραγάτσης, Πετσάλης - Διομήδης, Πρεβελάκης, Πεντζίκης, και ο Μικρασιάτης, από τις Σάρδεις, Τάσος Αθανασιάδης. Από τους στοχαστές, που  είχαν δεχθεί σοβαρή επιρροή από τη Δύση, σημαντικότεροι ήσαν οι Παν. Κανελλόπουλος, Κων. Τσάτσος και Ιωαν. Θεοδωρακόπουλος.

            Στην αναβλύζουσα από έμπνευση και ιδέες εξαιρετικά ευαίσθητη ψυχή του Γιώργου Σαραντάρη επέδρασαν ευεργετικά ο Ντοστογιέφσκι, ο Ζαμπέλιος και ο Σολωμός. Ο Ντοστογιέφσκι τον βοήθησε να προβληματιστεί για τη ζωή, το θάνατο, την αιωνιότητα και να αγαπήσει τον Ιησού Χριστό. Ο Σαραντάρης κριτικά προσήγγισε  τη χριστιανική υπαρξιακή φιλοσοφία του μεγάλου ρώσου συγγραφέα και η ιδιοφυία του τον βοήθησε να διατυπώσει μια πρωτότυπη νεοελληνική φιλοσοφική σκέψη, που επαίνεσε ιδιαίτερα ο Κηφισιώτης Ζήσιμος Λορεντζάτος. Έγραψε σχετικά ο Γιώργος Σαραντάρης, μεταξύ των άλλων, σε άρθρο του στην εφημερίδα "Καθημερινή", στις 5 Ιουνίου 1939: "Όποιος ατενίζει την Αρχαία Ελλάδα και παραμερίζει τον Χριστό, είναι σα να μην υποπτεύεται πως είμαστε προορισμένοι στην αιωνιότητα και σα να θέλει να επαναλάβει το έργο πολιτισμού των Αρχαίων Ελλήνων, που ήταν η προετοιμασία μιας άρτιας θνητής υπόστασης, για να τη δεχτεί ο Χριστός και να την κάμει αθάνατη. Για τούτο σ' εμάς, τους τωρινούς Έλληνες, δεν μαθαίνουν υποστασιακά τίποτε οι διάφορες Αναγεννήσεις της Δύσης και μάλλον μας προσφέρουν μια περιττή και συχνά βλαβερή τροφή… Μονάχα  εμείς, από όλους τους λαούς της γης, μπορούμε, χωρίς ν' αφήσουμε τον τόπο μας, να διατρέξουμε υποστασιακά την απόσταση που χωρίζει τη φύση από τον άνθρωπο. Λέμε τούτο, γιατί και στον Χριστιανισμό πλησιάζουμε αβίαστα με την ελληνική μας παιδεία και την ελληνική μας γλώσσα. Διαβάζουμε τα γνήσια Ευαγγέλια, που μας μιλούν ενδόμυχα κι έτσι μπορούμε να κρίνουμε πιο εύκολα και σχεδόν πιο υπεύθυνα από κάθε άλλο λαό, ποιος είναι ο αληθινός Χριστιανισμός".

 Ο ιδιοφυής ιστοριοδίφης Σπυρίδων Ζαμπέλιος (1815-1881), που επίσης έζησε στην Ιταλία, συνέβαλε στο να αντιμετωπίσει ο Σαραντάρης χωρίς συμπλέγματα τη Δύση και ήταν εκείνος που πρώτος έγραψε για την ενότητα του Ελληνισμού από των αρχαιοτάτων χρόνων έως των ημερών του. Το 1938 σημείωσε σχετικά: "Χρειάζεται η Δύση να μας μάθει κάτι περισσότερο από τον τεχνικό πολιτισμό; Ερωτώ τούτο, γιατί δεν βρίσκω τίποτε άλλο ουσιαστικό να μας μάθει η χτεσινή και η σημερινή Δύση. Στον πνευματικό πολιτισμό όταν κανείς δεν κατέχει πίστη, είναι σαν να μην κατέχει τίποτε και η Δύση δεν κατέχει τίποτε, μήτε για τον εαυτό της". Αυτής της Δύσης   ξεπέσαμε οφειλέτες και κατηγορούμενοι.

Ο Σολωμός τον βοήθησε στην ποιητική του έμπνευση. Στο βιβλίο υπάρχει ιδιόχειρη σκέψη  του Σαραντάρη που το αναφέρει σαφώς: " Νομίζω πως είμεθα ώριμοι… Να ακολουθήσουμε το Σολωμό στα ζωντανά του στοιχεία όπου να βρούμε πως το πνεύμα του κάνει ένα με το λεγόμενο ελληνικό πνεύμα και πως το τελευταίο δεν είναι  μια χίμαιρα, εφόσον δεν είναι χίμαιρα  ή αισθητική αξία της σολωμικής ποίησης". 

Την πολυετή έρευνα μου για τον Σαραντάρη  την αποκαλώ δημοσιογραφική. Δεν είμαι φιλόλογος, ούτε ποιητής. Έκανα αυτό που ξέρω, όπως το πιστεύω. Η δημοσιογραφία, κατ' εμέ, είναι σπουδαιότατο λειτούργημα γιατί μπορεί να βελτιώσει την κοινωνία, είτε με την εποικοδομητική της κριτική, είτε με την προβολή σπουδαίων προσωπικοτήτων, όπως ο Σαραντάρης.

Αγαπητοί μου, προσπάθησα με το βιβλίο μου να προβάλω ένα σημαντικό Έλληνα ποιητή και στοχαστή, πρότυπο πνευματικού ανθρώπου.  Είπα στην κεντρική παρουσίαση του βιβλίου και το επαναλαμβάνω: Έλληνας δεν είναι αυτός, όπως τον κατάντησαν δικοί και ξένοι.  Έλληνας είναι ο Σαραντάρης, ο Σολωμός, ο Μακρυγιάννης, ο Παπαδιαμάντης, ο Παύλος Μελάς, ο γιατρός Παπανικολάου, ο Χρυσόστομος Σμύρνης. Έλληνες είμαστε εμείς που εργαζόμαστε τίμια και με τον ιδρώτα του προσώπου μας, τις ικανότητες μας, την εργατικότητα μας, τη νοικοκυροσύνη μας δημιουργήσαμε αυτό που κατεστράφη  από αλόγιστες και ανεύθυνες πολιτικές σε ένα άδικο, αδηφάγο και σπάταλο κράτος και από μια καταδικαστική καταναλωτική, υλιστική και ηδονιστική νοοτροπία που έντεχνα καλλιεργήθηκε σε όλους μας και δεν αρκούμασταν στα αναγκαία προς τον βίο. Ο Σαραντάρης εκπέμπει πνευματική υγεία και δίνει μιαν ανάσα στην ψυχή μας, την πνιγμένη από τις αναθυμιάσεις του κοινωνικού και ηθικού έλους στο οποίο βρισκόμαστε και με το χριστιανικό στοχασμό, το ήθος, την εργατικότητα  και τις ικανότητες του αποτελεί για όλους μας πνευματικό οδοδείκτη και φάρο.

Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου

*Ομιλία εις το Πνευματικό Κέντρο Νέας Ερυθραίας Αττικής.