Μοναξιά και η υπέρβασή της

"Άραγε να’ ναι η μοναξιά σ’ όλους τους κόσμους η ίδια;"

Οδυσσέας Ελύτης

Ο Φ. Ντοστογιέφσκι στο έργο του «Αδερφοί Καραμαζόφ» επισημαίνει ότι ο άνθρωπος ζει στην εποχή της απομόνωσης και ότι ο μοναχικός δρόμος που ακολουθεί οφείλεται στη συνειδητή απομάκρυνση από τους συνανθρώπους του: «Όλοι στον αιώνα μας χώρισαν και γίνανε μονάδες, ο καθένας αποτραβιέται στη μοναξιά του, ο καθένας απομακρύνεται απ’ τον άλλον, κρύβεται και κρύβει το έχει του και καταλήγει ν’ απωθείται απ’ αυτούς».

Ένα από τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης ζωής είναι και η μοναξιά. Ζούμε μέσα σε πολυάνθρωπες πόλεις, απ’ όπου έχει χαθεί το στοιχείο της γειτονιάς. Ζούμε σε πολυκατοικίες και αγνοούμε τους συγκατοίκους μας. Καθημερινά αυτοκτονούν άνθρωποι, οι οποίοι πληροφορούν σε σημειώματα που αφήνουν, ότι δεν είχαν κανένα για να τους βοηθήσει. Υπάρχει έξαρση ναρκωτικών, που τις περισσότερες φορές ερμηνεύεται ως το αποτέλεσμα της βιώσεως της μοναξιάς. Η κύρια αιτία αυτής της κατάστασης είναι η έλλειψη επικοινωνίας. Δεν υπάρχει πραγματική ψυχική επικοινωνία. Η τεχνολογία, η οικονομία, η μόδα, η κατανάλωση, τα μέσα ενημέρωσης και οι ποικίλες κοινωνικές θεωρίες μαζοποιούν και ανωνυμοποιούν τον άνθρωπο, τον κλείνουν στη μοναξιά των στατιστικών αριθμών και τον διαποτίζουν με μια απατηλή βεβαιότητα σιγουριάς και αυτάρκειας. Μοναξιά και παραγκωνισμός, αδιαφορία και περιφρόνηση χαρακτηρίζουν τις λεπτομέρειες της ζωής, για να γίνουν τελικά μόνιμα προβλήματα του ανθρώπου. Η μοναξιά είναι μια καθοριστική αλήθεια, μια αυταπόδεικτη πραγματικότητα που δεν «ξορκίζεται» με ευφυολογήματα και δεν υπόκειται σε διαστρεβλώσεις επιχειρηματολογίας. Από την άλλη όμως έχει και μια γοητευτικότητα, μια ακατανίκητη δύναμη που μπορεί να βοηθήσει το άτομο, εφόσον αποσυνδεθεί από νεκρωσικές αναστολές και βιωματικά ψυχικά τραύματα, να κατανοήσει στην ολότητα την ύπαρξή του, να εδραιώσει βαθύτερα και να επεκτείνει με περισσότερη δημιουργικότητα τη «ρωμαίϊκη ανθρωπιά του». Σίγουρα η μοναξιά γίνεται ανυπόφορη γι’ αυτόν που βρίσκεται στο κρεβάτι του πόνου, για το άτομο που μειώνεται από ένα θάνατο, αδυσώπητη για το ορφανεμένο παιδί.

Το άγχος της μοναξιάς εντείνεται ακόμη περισσότερο σήμερα καθώς εξαφανίστηκαν οι πρωτογενείς ομάδες, καταλύθηκε η ψυχοκοινωνική έννοια της γειτονιάς, καθώς το νόημα της αυθεντικότητας μετατοπίστηκε προσαρμοσμένο στις αρχές που διέπουν την καταναλωτική μας κοινωνία - στην άντληση νοημάτων από την απόκτηση, χρήση και γοερή επίδειξη καταναλωτικών αγαθών που μπορούμε να αγοράσουμε. Η έλλειψη επικοινωνίας ανάμεσα στους ανθρώπους αποκαλύπτει την έλλειψη αγάπης. Κατά βάση, η μοναξιά είναι η κατά μέτωπον συνάντηση του είναι μας με την υπαρξιακή του ένδεια.

Όσο κι αν φαίνεται παράδοξο υπάρχει και η μοναξιά του δημιουργικού ατόμου, η σκόπιμη και η θελημένη απομόνωση η οποία διαφέρει από την καταδικαστική απομόνωση του μέσου Έλληνα, της μέσης Ελληνίδας. Η δημιουργική μοναξιά μπορεί να θεωρείται αντικοινωνική, με στοιχεία υπέρμετρου εγωισμού, αλλά δεν είναι. Ουσιαστικά πρόκειται για βαθειά αυτοσυγκέντρωση, επιστροφή «εις εαυτόν» όπως λέει και ο Π. Γλέζος, άσκηση επίπονη μέχρι οδυνηρή, που επιτρέπει το στίλβωμα της ύπαρξης, έτσι ώστε η επιστροφή στον κόσμο μέσα από το λαβύρινθο των πνευματικών αναζητήσεων να έχει το νόημα της αναγέννησης, ενός νέου συμφώνου με τον κόσμο. Στο διάστημα της αυτοβύθισης ο μοναχικός άνθρωπος ζητάει να προστατευθεί από τις οχλήσεις του καθ’ ημέραν βίου, να αποφύγει συναισθηματικούς σκοπέλους και απογοητεύσεις.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα πνευματικού ανθρώπου που έζησε σε κάποια απόσταση ενώ φρόντιζε την απόσταση αυτή να την καλύπτει με τον ποιητικό του λόγο, ήταν ο Οδυσσέας Ελύτης:

Όποιος μπορεί και φροντίζει την ερημιά

Έχει ακόμα ανθρώπους μέσα του.

Στο ερημητήριo της οδού Σκουφά, ο ποιητής αφουγκραζόταν την ερημιά του ανθρώπου μέσα από εικόνες που ξεκινάνε χαρούμενες για να αναιρεθούν στον επόμενο στίχο και να ανυψωθούν στην τελική αγωνιώδη ερώτηση που έχει ήδη απαντηθεί από τον ίδιο:

Κάπου, φαίνεται, θα διασκεδάζουν

Μόλο που δεν υπάρχουν σπίτια ή άνθρωποι

Ακούω κιθάρες κι άλλα

Γέλια που δεν είναι σιμά.

Μπορεί και μακριά πολύ

Μέσα στων ουρανών τα’ αποκαΐδια

Την Ανδρομέδα, την Άρκτο ή την Παρθένο…

Άραγες να’ ναι η μοναξιά σ’ όλους τους κόσμους η ίδια;

Για τα ανήσυχα πνεύματα ακόμα και η μοναξιά της φυλακής γίνεται πηγή έμπνευσης. Από τον Μάρκο Πόλο μέχρι τον Σολζενίτσιν και τους Τσελλίνι, Θερβάντες, Ντοστογιέφσκι, Ντεφόε, Σαντ, Ζενέ όλοι άντλησαν εμπειρίες από την υποχρεωτική μοναξιά. Οι ήρωες του Ντοστογιέφσκι δεν θα ήταν αυθεντικοί εάν ο δημιουργός τους δεν είχε υποστεί το μαρτύριο των καταναγκαστικών έργων για τέσσερα χρόνια στη Σιβηρία. Αυτή η εμπειρία τον έκανε αργότερα να γράψει. «Είμαστε άνθρωποι συντριμμένοι με ξεσκισμένα σπλάχνα. Γι’ αυτό ουρλιάζουμε τις νύχτες».

Και οι Πατέρες της Εκκλησίας υποδεικνύουν τη μοναξιά που οικοδομεί, παρηγορεί και στηρίζει την εκούσια και περιοδική απομόνωση για πνευματικό ανεφοδιασμό και συντήρηση. Ο Μ. Βασίλειος τόνισε: «Εν ησυχία τον νουν έχειν πειράσθαι προσήκει. Ως γαρ οφθαλμόν περιαγόμενον συνεχώς και νυν μεν από τα πλάγια περιφερόμενον ουχ’ οιον τε, αλλά χρη προσερεισθήναι την όψιν τω ορατω, ει μέλλει εναργή ποιείσθαι την Θέαν, ούτω και νουν ανθρώπου υπό μυρίων των κατά κόσμον φροντίδων περιελκόμενων αμήχανον εναργώς ατενίσαι τη αληθεία» (ΕΠΕ 1, 60-62).

Για το χριστιανό η μοναξιά αποκτά θετικό περιεχόμενο γιατί γεμίζει με την παρουσία του Θεού. Οι Πατέρες της Εκκλησίας έδειξαν το δρόμο αυτής της νέας εμπειρίας, δρόμο με νέες προοπτικές, όπου η αξιοποίηση της μοναξιάς, αναμένεται σαν κάθαρση από το αδιέξοδο. Έτσι διακρίνεται η μοναξιά - φυλακή, από τη μοναξιά - ελευθερία. Γιατί μέσα στη σιωπή υπάρχει πολλή ειρήνη. Ο αββάς Ισαάκ είπε κάποτε: Αυτός που γνώρισε και νίκησε τα πάθη του είναι ανώτερος από αυτόν που ανασταίνει νεκρούς.

Και ο Ρίλκε στο Γράμματα σ’ ένα νέο ποιητή λέει: «Ένα και μόνο μας είναι απαραίτητο: η Μοναξιά. Να βυθίζεσαι στον εαυτό σου και, ώρες ολόκληρες να μην ανταμώνεις εκεί κανέναν. Αυτός πρέπει να είναι ο ανώτερος στόχος του καθενός». Κάπου μέσα στο υποσυνείδητό μας υπάρχουν όλα τα απαραίτητα στοιχεία της σωτηρίας μας από την αρνητική μοναξιά, υπάρχει η δημιουργικότητα της ελληνικής ψυχοσύνθεσης. Μπορούμε να τη φέρουμε στο συνειδητό μας επίπεδο…

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, Α., ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Δ., Θρησκευτικά - Θέματα Χριστιανικής Ηθικής, Γ΄ Ενιαίου Λυκείου γενικής παιδείας (1999).

ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, Α., ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Δ., Θρησκευτικά. Βήματα Πίστης και Ζωής,  Α΄ Τάξη ΤΕΕ (2000).

ΔΟΡΜΠΑΡΑΚΗ, Γ., π., Στα ίχνη «ΕΚΕΙΝΟΥ» (1995).

ΜΑΛΤΕΖΟΥ, Σ., Με τη μοναξιά μου (1991).

ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, Γ., ΓΙΟΥΛΤΣΗ, Β., ΠΕΤΡΟΥ, Ι., ΤΖΟΥΜΑΚΑ, Ν., Θέματα Χριστιανικής Ηθικής, Γ΄ Λυκείου, εκδ. ΟΕΔΒ.

ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ, Φ., Αδελφοί Καραμαζόφ, (μτφ. Α. Αλεξάνδρου), εκδ. Γκοβόστη.

ΠΙΠΕΡΟΠΟΥΛΟΥ, Γ., «Στη μοναξιά του νέο-Έλληνα», εφημ. Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία (19.05.1991).

ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ, Αρχιεπισκόπου, Νίκησε τη μοναξιά (χ.χ.)

Βασιλικής Β. Παππά

Msc, MA Θεολόγος - Δημοσιογράφος