Βασιλόπιτα: έξω τα κακά, μέσα τα καλά!

Η βασιλόπιτα ίσως να είναι το πιο συνηθισμένο και συνυφασμένο έθιμο με την Πρωτοχρονιά. Η ιστορία της είναι πολύ μακριά και ξεκινάει από τους Αρχαίους Έλληνες, οι οποίοι σε κάθε σημαντική στιγμή της ζωής τους, προσέφεραν στους θεούς άρτους. Όταν πήγαιναν στον πόλεμο, προσέφεραν τρες άρτους στον Άρη, τον θεό του πολέμου: τον πρώτο για να πάνε σώοι στο μέρος της μάχης, το δεύτερο για να νικήσουν και το τρίτο για να επιστρέψουν αρτιμελείς από εκεί. Το ίδιο τελετουργικό έκαναν προς τιμήν της θεάς Δήμητρας όσον αφορά τις καλλιέργειες, της θεάς Άρτεμις όσον αφορά το κυνήγι, του θεού Ποσειδώνα όσον αφορά τα θαλάσσια ταξίδια κοκ.

Αμέσως μετά, ο Ρωμαίοι συνήθιζαν να ζυμώνουν τους λεγόμενους πλακούντες, τον πρόγονο της σημερινής πίτας, η ζύμη τους ήταν παρόμοια με αυτή των άρτων των Αρχαίων Ελλήνων, αλλά οι Ρωμαίοι πρόσθεταν επίσης γάλα, μπαχαρικά και λίπος. Συνήθιζαν δε να προσφέρουν τους πλακούντες σε διάφορες γιορτές και κυρίως στα Σατουρνάλια, γιορτή προς τιμήν του θεού Σατούρνους, του αντίστοιχου θεού Κρόνου των Ελλήνων. Οι Ρωμαίοι ήταν και οι πρώτοι που καθιέρωσαν το νόμισμα μέσα στους πλακούντες, που συμβόλιζε καλή τύχη για τη νέα χρονιά.

Οι Φράγκοι παρέλαβαν το έθιμο από τους Ρωμαίους και αντί για νόμισμα έβαζαν μέσα στην πίτα ένα φασόλι, όποιος το έβρισκε γινόταν ο φασουλοβασιλιάς της βραδιάς.

Το έθιμο της βασιλόπιτας καθιερώθηκε στους Ορθόδοξους Χριστιανούς και συνδέθηκε άμεσα με το πρόσωπο του Αγίου Βασιλείου. Ο Μέγας Βασίλειος ήταν Επίσκοπος στην Καισαρεία της Καππαδοκίας, στην Μικρά Ασία. Υπάρχουν διάφορες εκδοχές που σχετίζονται με την αρχή και την διατήρηση αυτού του εθίμου. Σύμφωνα με την πρώτη, ο Μέγας Βασίλειος στενοχωριόταν να βλέπει τους φτωχούς, έβαζε λοιπόν χρυσά νομίσματα μέσα στις πίτες, τις μοίραζε και μετά χαιρόταν που έβλεπε τον κόσμο να βρίσκει τα δώρα του.

Σύμφωνα με την δεύτερη εκδοχή, ο Έπαρχος της Καππαδοκίας, Ελβίνιος, ήρθε στην Καισαρεία για να λάβει τον φόρο της δεκάτης, αλλά η χρονιά ήταν ιδιαίτερα κακή και οι πολίτες πεινούσαν. Τότε ο Βασίλειος ζήτησε από τους πλούσιους της πόλης να δώσουν τα χρυσαφικά τους, προκειμένου να σωθεί η Καισαρεία. Ο Ελβίνιος μαλάκωσε από τα λόγια του Μεγάλου Βασιλείου και δεν επέμεινε στην καταβολή των φόρων. Τότε ο Βασίλειος, μην γνωρίζοντας σε ποιους ακριβώς κατοίκους ανήκαν τα τιμαλφή, τα έβαλε μέσα στους άρτους και τους μοίρασε στους πιστούς.

Οι Βυζαντινοί καθιέρωσαν το έθιμο φτιάχνοντας πίτες με αλεύρι, λίγο λίπος, αυγά και ζάχαρη. Μέσα στην πίτα έβαζαν φλουρί κωνσταντινάτο, πάνω της σχημάτιζαν τον σταυρό, από την μία πλευρά φαινόταν η Παναγία και από την άλλη ο Χριστός.

Το έθιμο της βασιλόπιτας υπάρχει έως τις μέρες μας και θα συνεχίσει να υπάρχει για πολλά πολλά χρόνια ακόμα, για να μας θυμίζει την απεριόριστη καλοσύνη του Μεγάλου Βασιλείου, για να μας θυμίζει τους προγόνους μας που έδιναν δώρα στους θεούς του Ολύμπου, για να μας φέρνει την καλοτυχία της νέας χρονιάς. Ο νοικοκύρης του σπιτιού είναι αυτός που αναλαμβάνει το καθήκον της κοπής της βασιλόπιτας και της μοιρασιάς στα μέλη της οικογένειας. Είναι επίσης ο ίδιος που -σύμφωνα με τις παραδόσεις κάποιων νησιών μας- μπαινοβγαίνει στο σπίτι τρεις φορές την 1η Ιανουαρίου κρατώντας ένα κομμάτι βασιλόπιτας, φωνάζοντας «Έξω τα κακά, μέσα τα καλά!».

Εύη Ρούτουλα