Ο Θανάσης Πετσάλης - Διομήδης και η εθνική μνήμη

 

Ο Θανάσης Πετσάλης - Διομήδης (1904-1995) είναι ο συγγραφέας του 20ού αιώνα, που βοηθάει τον Έλληνα να διατηρήσει την ιστορική του  μνήμη και την αυτογνωσία του. Η εθνική σημασία των ιστορικών μυθιστορημάτων του «Οι Μαυρόλυκοι» και «Η καμπάνα της Αγίας Τριάδας» έγκειται στο ότι περιγράφει γλαφυρά την εποποιία των Ελλήνων να επιβιώσουν στα χρόνια της απάνθρωπης σκλαβιάς. Έως τις ημέρες του τα χρόνια αυτά θεωρούνταν μια «άθλια, μουντή και βασανισμένη» εποχή, που δεν χρειάζεται να καταπιαστεί κανείς. Ο Πετσάλης ασχολήθηκε και το εξηγεί: «Μετά το σκάψιμο πάνω στα δίσεκτα χρόνια της σκλαβιάς, σηκώθηκα θαμπωμένος από το θαύμα. Φως πεντακάθαρο σελαγίζει πάνω στους Έλληνες της δουλείας: του μαρτυρίου ο  φωτοστέφανος, του νου και της αντριάς η λάμψη». (Θαν. Πετσάλη - Διομήδη «Οι Μαυρόλυκοι», Βιβλιοπ. της «Εστίας». Ζ΄ Έκδοση, 1^ος Τόμος, σελ. 11).  

 

Ο Απόστολος Σαχίνης γράφει για τους «Μαυρόλυκους» ότι περισσότερο από ιστορικό μυθιστόρημα θα μπορούσαν να χαρακτηριστεί εθνικό ανάγνωσμα, για αυτό και βρίσκει «πλατειά ανταπόκριση στην λαϊκή ψυχή». (Απ. Σαχίνη «Το αφηγηματικό έργο του Πετσάλη – Διομήδη», Ίδρ. Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα, 1992, σελ. 59 και 61).  Το σημαντικό για τους «Μαυρόλυκους» είναι ότι τα όσα γράφει ο συγγραφέας τους, όπως ο ίδιος σημειώνει, τα στήριξε στα έργα του Σάθα και των ξένων περιηγητών στην Ελλάδα, κατά την τουρκοκρατία. Όπως γράφει, μέσα από τα διαβάσματά του αγάπησε και θαύμασε τους σκλαβωμένους Έλληνες: «Θαύμασα την καρτερία τους, την προκοπή τους, την πίστη τους, την αντοχή, την εξυπνάδα, την πονηριά, τη λεβεντιά τους. Θολώνουν άθελα οι πομπές, τα μαύρα κουσούρια της φυλής, μπροστά στο θαύμα». («Μαυρόλυκοι», τ. 1, σελ. 16-17).    

 

Ραχοκοκαλιά του μυθιστορήματος είναι η φανταστική οικογένεια των Μαυρόλυκων. Απλώνεται σε όλο τον Ελληνισμό και διατρέχει τη χρονική διαδρομή από το 1565 έως το 1798. Στη διαδρομή τους απαντούν επτά ξεσηκωμούς με γενικότερη μορφή και συμβάντα με ήρωες ιερομάρτυρες και εθνομάρτυρες. Μεταξύ αυτών οι Διονύσιος Σκυλόσοφος, Κύριλλος Λούκαρις, Κοσμάς ο Αιτωλός και Ρήγας ο Βελεστινλής. Δια της οικογένειας των Μαυρόλυκων ο Θανάσης Πετσάλης – Διομήδης περιγράφει το ξεκίνημα του Ελληνισμού μετά την Άλωση έως τα πρόθυρα της Επανάστασης του 1821. Από το 1453 έως περίπου το τέλος του 16^ου αιώνα νομίζει κανείς ότι ο Ελληνισμός έχει σβήσει και η Τουρκιά όλο νικά και κατακτά. Έρχεται η ναυμαχία της Ναυπάκτου, το 1571, και η ισλαμική αυτοκρατορία λαβώνεται βαριά. Τότε «ακούγεται» και το πρώτο σάλεμα των ραγιάδων.

 

Ο Πετσάλης γράφει ότι αυτό το σάλεμα έμοιαζε με της μάνας που μονάχα αυτή καταλαβαίνει το πρώτο σκίρτημα του εμβρύου, που φιλοξενεί στην κοιλιά της. Στην περίπτωση, μάνα είναι η παπαδοσύνη, ο αγράμματος παπάς, ο χωριατόπαπας. Αυτός ένιωσε το πρώτο σάλεμα, όχι τόσο γιατί παράστεκε το ραγιά στον μαρτυρικό του δρόμο, όσο γιατί το σάλεμα  δεν ήταν από συνείδηση ελληνική αλλά χριστιανική, από τη διαφορά σταυρού και μισοφέγγαρου. Από αυτή τη χριστιανική συνείδηση προέκυψε η ελληνική. Ο παπάς συμβόλιζε και ήταν η  συνέχεια του Ελληνισμού, από την αρχαιότητα και την αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης έως την άλωση, τη σκλαβιά και την ελευθερία. Με τεκμηριωμένα στοιχεία ο συγγραφέας σημειώνει ότι χριστιανός, ο γκιαούρης, διαμορφώνει σιγά σιγά την ελληνική ψυχή του στο κρυφό σχολειό, στο αποκούμπι του, τον παπά, στο ταπεινό εκκλησάκι. Ο Πετσάλης υποστηρίζει με στοιχεία, πως «έως το 1630 δεν υπάρχει ουδένα οργανωμένο σχολειό μέσα στην Ελλάδα». («Μαυρόλυκοι», τ. Α΄ σελ. 13).  

 

Οι «Μαυρόλυκοι» τελειώνουν με τον Ρήγα. Γράφει ο Πετσάλης: «Σταμάτησα πριν φτάσω στο Μεγάλο Ορόσημο του 1821. Σκοπός μου ήτανε να φέρω τον Ελληνισμό  ως την αυγή... και να τον δω να ξυπνάει και να τινάζεται. Τινάζεται απάνω ολοζώντανος και νέος. Προ πάντων νέος. Τριών χιλιάδων χρόνων καταγωγή του πάλιωσε το αίμα, καθώς παλιώνει το κρασί, το  ΄κανε πιο δυνατό και πιο εκλεχτό».

 

Μια επιτομή της εποποιίας του Ελληνισμού από τη σκλαβιά έως την απελευθέρωσή Του και τα πρώτα του βήματα στο ανεξάρτητο κράτος είναι το επίσης ιστορικό μυθιστόρημά του «Η Καμπάνα της Αγίας Τριάδας» (Βιβλιοπ. Της «Εστίας», Β΄ Έκδ., 1969). Σε αυτό η ενότητα του έργου εξασφαλίζεται χάρη σε ένα τόπο, σε ένα εκκλησάκι και σε μια καμπάνα. Για τα όσα συνέβησαν κατά το 1821 και έως τα χρόνια του Όθωνα ο Θανάσης Πετσάλης – Διομήδης γράφει το εκτενές ιστορικό μυθιστόρημά του «Ελληνικός Όρθρος» (Εκδ. «Εστίας»). Κεντρικό πρόσωπο του μυθιστορήματος είναι ο Ιωάννης Κωλέττης. Με κέντρο αυτόν αναπλάθεται η εποχή και τα όσα συνέβησαν σε αυτήν.

 

Με τα ιστορικά του μυθιστορήματα ο Θανάσης Πετσάλης - Διομήδης επιτυγχάνει να ξυπνήσει την εθνική μνήμη. Γράφει ο Απ. Σαχίνης στο προαναφερθέν βιβλίο του: «Μας κάνει να γνωρίσουμε καλύτερα τον ελληνικό εαυτό μας και να επιβεβαιώσουμε τις ρίζες του έθνους μας» («Το αφηγηματικό έργο του Πετσάλη» σελ. 9). Ο Πετσάλης προερχόταν από μεγαλοαστικό περιβάλλον. Οι σπουδές του νομικές κ.α. ήσαν άσχετες προς την Ιστορία, τα περισσότερα διαβάσματά του κοσμοπολίτικα και η τετραετής διαμονή του (1920-1924) στο Παρίσι σαν Κίρκη στην ψυχή του. Ο ίδιος πιστεύει ότι συνέβη ένα θαύμα, όταν επέστρεψε στην Ελλάδα. Αφού τελείωσε στην Αθήνα τη Νομική Σχολή περιόρισε τη γραφή κοσμικής λογοτεχνίας παράτησε  την καριέρα του στην Τράπεζα της Ελλάδος  και ίσως ένα μέλλον πολιτικό, και στράφηκε στο ιστορικό μυθιστόρημα και στην εποποιία των Ελλήνων κατά την τουρκοκρατία και την Επανάσταση του 1821.  Στη διατριβή της για τον Πετσάλη  η Δήμητρα Πικραμένου – Βάρφη  σημειώνει ότι οι συνεχείς αναζητήσεις του στην τριετία 1936-1938 δείχνουν ότι δεν ήταν ικανοποιημένος από τα ως τότε λογοτεχνικά δημιουργήματά του. (“«Θανάσης Πετσάλης – Διομήδης». «Η πνευματική οδοιπορία του» και «Οι Μαυρόλυκοι»”, ΕΛΙΑ, Αθήνα, 1986, σελ. 133).

 

Ο ίδιος στο προλογικό σημείωμά του  στους «Μαυρόλυκους» γράφει ότι συζητώντας με τον πολυμαθή θείο του Αλέξανδρο Διομήδη, ο οποίος διετέλεσε και πρωθυπουργός, για τον Βυζαντινό Ελληνισμό και τον Ελληνισμό της Τουρκοκρατίας του γεννήθηκε η απορία πώς ο λαός αυτός επιβίωσε επί 400 χρόνια, Και ξαφνικά η απορία πήρε μορφή, χύθηκε μέσα του, άπλωσε και τον γέμισε. Και σκάβοντας αντίκρισε τον Ελληνισμό, το αίμα μας... σε τι τάρταρα κύλησε και σε τι Όλυμπους άγγιξε!...» (Τόμ. 1^ος, σελ. 10)... Ο Πετσάλης ωφελεί τον κάθε Έλληνα που διαβάζει τα ιστορικά μυθιστορήματά του, γιατί του δημιουργεί την αισιοδοξία, ότι όσο χαμηλά και αν πέφτουμε, έχουμε το ψυχικό απόθεμα να ανακάμψουμε και να συνεχίσουμε την ιστορική μας πορεία.

 

Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου