Ποιητές μιλάνε για τον Καβάφη

Ο Γιώργος Σεφέρης ήταν μεταξύ των ποιητών που ήταν κριτικός προς τον Καβάφη, χωρίς να παραγνωρίζει την αξία της τέχνης του. Το 1937, στη μνήμη του Καβάφη, έγραψε: "Η τέχνη του μ' έδιωχνε και αυτή καθεαυτή και τα φλύαρα σχόλια που την περιτριγύριζαν, καμιά φορά "χωρίς περίσκεψιν" και καμιά φορά "χωρίς αιδώ". (1). Ορισμένοι υποστήριξαν πως ο Καβάφης ήταν "Βυζαντινός" και "Ορθόδοξος Χριστιανός". Ο Σεφέρης δεν συμφωνεί με τις απόψεις αυτές. Σημειώνει τον λόγο του ίδιου του Καβάφη, που έλεγε: "Είναι πολύ πιο δύσκολο για μένα να τοποθετήσω τους ήρωές μου στη Βυζαντινή εποχή παρά στην Ελληνιστική. Η Βυζαντινή εποχή, αν και πιο κοντά μου (δεν είναι περίεργο;) είναι περιοριστική. Ενώ η Ελληνιστική είναι πιο ανήθικος, πιο ελευθέρα, και με επιτρέπει να κινήσω τα πρόσωπά μου όπως θέλω…" (ΤΜ, α', 76) (2). Ως προς την θρησκευτικότητά του ο Σεφέρης σημειώνει τον στίχο του Καβάφη

"Εκεί σα μπω, μες σ' εκκλησία των Γραικών"

και σχολιάζει: "(Με τον στίχο αυτό) Αναρωτιέται κανείς ποια είναι η θρησκεία του ποιητή. Ένας ορθόδοξος δεν θα 'λεγε, πιστεύω, σαν μπω μες σ' εκκλησία των ορθοδόξων. Ο Κ. μιλά τουλάχιστο σαν ένας "εν μέρει εθνικός, κι εν μέρει χριστιανίζων" (λ) ή σαν αλλόθρησκος" (3). Ακόμη και στα νεανικά του χρόνια είχε γράψει ο Καβάφης και το σημειώνει ο Σεφέρης, ως ενδεικτικό της σκέψης του:

          Είναι ομοία δι' εμέ πάσα της γης ημέρα.

          Παρασκευή ή και Σάββατον, Κυριακή, Δευτέρα,

          Δεν έχουσι διαφοράν. Ζω - χωρίς να ελπίζω.

          Η μόνη διασκέδασις, η μόνη ποικιλία

          Είναι εν τη μοιραία μου, πικρά μονοτονία,

                             Του κόσμου η φθορά. (4)

Ο μελετητής του Καβάφη Γ.Π. Σαββίδης εκφράζει την πεποίθηση πως ο Καβάφης, όχι απλώς γεννήθηκε Χριστιανός Ορθόδοξος -όπως οι πλείστοι από τους Έλληνες-, "αλλά και επέλεξε να μείνει ευσεβής πιστός ίσαμε το τέλος του. Άρα, και αμαρτωλός ένιωθε, και σε υπερανθρώπινες δυνάμεις επίστευε, και ελπίδες μεταθανάτιας ζωής έτρεφε" (5).  Σε υπερανθρώπινες δυνάμεις μπορεί να πίστευε ο Καβάφης, στον Χριστό ως Σωτήρα Του είναι το θέμα αν πίστευε…

Ο Ι.Α. Σαρεγιάννης, ένας άλλος βαθύς μελετητής του Καβάφη, που  υπήρξε και φίλος του,  σημειώνει τα εξής αξιοπρόσεκτα:

"Το πείσμα για πολλά ζητήματα της παραδόσεως ή τουλάχιστο μιας ορισμένης παραδόσεως, χαρακτηρίζει μου φαίνεται αρκετά τον άνθρωπο Καβάφη. Θυμάμαι ακόμη τι εντύπωση μου έκανε, όταν στον Ερυθρό Σταυρό μετά τη μικρή εγχείρησή του, μια μέρα άνοιξε το ποκάμισό του κ' είδα μια στιγμή κρεμασμένη στον λαιμό του τη χρυσή αλυσιδίτσα και το μικρό χρυσό σταυρό, που είχε κρεμάσει προ 69 ετών στο λαιμό του ο νουνός του, όταν τον βάπτισε. Θυμάμαι πως καταντράπηκε ο ποιητής σα να είχε γυμνωθεί μπροστά μου, και βιάστηκε να κρύψει το σταυρουδάκι. Ομολογώ πως μόνο την ημέρα εκείνη κατάλαβα τον τεράστιο ρόλο που έπαιζαν στη ζωή του οι τύποι. Ήταν στα μάτια του ίσοι αν όχι και σπουδαιότεροι πολλές φορές από την ουσία. Ακόμη και στον θάνατό του, τον τόσο τραγικό του θάνατο, θέλησε να τους τηρήσει. Τις τελευταίες του μέρες, όπως μου διηγήθηκαν, -(Σημ. Συντ. Ο Σαρεγιάννης είχε γεννηθεί το 1898 και ζήσει στην Αλεξάνδρεια)- πήγε ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας για να τον μεταλάβει. Άμα του το ανήγγειλαν, ο Καβάφης, που δεν το ζήτησε, αρνήθηκε, θύμωσε, επέμενε, αλλά στο τέλος υπέκυψε στους γύρω του ή μάλλον στην ιδέα πως θα ήταν άτοπο, καθόλου «καθώς πρέπει» να μη δεχθεί ένα Πατριάρχη της μεγάλης πόλεως Αλεξανδρείας. Όταν ο ιεράρχης μπήκε στο δωμάτιο του αρρώστου, βρήκε ένα Καβάφη καθιστό, κατανυκτικό, μ' ένα πρόσωπο σοβαρό και πρόθυμο να εκτελέσει όλους τους τύπους της Ορθοδόξου Εκκλησίας" (6).

Ανεξάρτητα από το τέλος της επίγειας ζωής του Καβάφη, που είναι και το καθοριστικό για την ψυχή του, το γεγονός είναι πως ήταν κυριευμένος από την ομοσεξουαλική ηδονή κι ένα παρά φύση ερωτισμό. Ο Σεφέρης σημειώνει: "Θα έλεγα ότι ο ερωτισμός του Καβάφη, ενώ τον έκανε - από δρόμους κρυφούς και σκολιούς - ν' αποδώσει το καλύτερο που μπορούσε να αποδώσει, ο ίδιος αυτός ερωτισμός σημάδεψε σε πολλές μεριές την ποίησή του με τα σημάδια της φθοράς" (7).  Και ο καβαφιστής Ρόμπερτ Λίντελ γράφει πως "η ερωτική ποίηση του Καβάφη είναι ομοσεξουαλική" (8).

Τα ποιήματα που θεωρούνται από τα καλύτερα του Καβάφη εμπεριέχουν, πέραν της ηδονής, είτε την απαισιοδοξία, είτε τη μοιρολατρία, είτε την αδυναμία στον πνευματικό αγώνα. Στο ποίημά του "Όσο μπορείς" γράφει πως αν δεν μπορεί ο άνθρωπος να κάμει τη ζωή του όπως θέλει, τουλάχιστον, όσο μπορεί, να μην την εξευτελίζει. Αλλά η συμβουλή  αυτή δεν συνεχίζει με την προτροπή να μετανοήσει και να αγωνιστεί, όσο μπορεί, με την βοήθεια του Χριστού, να την αλλάξει, αλλά τον καλεί να αποφεύγει τη συνάφεια του κόσμου και τις συναναστροφές, όπου μπορεί να εκτεθεί… Στο άλλο του ποίημα "Οι Θερμοπύλες" περιγράφει το ιστορικό γεγονός και τελειώνει με την καταθλιπτική σκέψη πως πάντα θα υπάρξει ένας Εφιάλτης και ο αγώνας είναι μοιραίο να χαθεί… Όμως το ιστορικό γεγονός δεν σταματάει εκεί -η θυσία του Λεωνίδα και των ανδρών του δεν πήγε χαμένη- και δεν σημαίνει πως οι γενναίοι της κάθε εποχής  είναι βέβαιο πως στο τέλος θα ηττηθούν. Αλίμονο. Ακόμη στην "Ιθάκη" η ευχή του Καβάφη είναι "ο δρόμος γι΄ αυτή να είναι μακρύς", και γεμάτος "από ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής". Ηδονική άποψη της ζωής και καθόλου πραγματική, όταν μάλιστα ο σκοπός της, κατά τον Καβάφη, δεν είναι η Ιθάκη, αλλά μόνο το ταξίδι… Όπως σημειώνει ο Κων. Γανωτής όσοι αποφαίνονται σαν τον Καβάφη πως αυτό που έχει σημασία είναι το ωραίο ταξίδι δεν έχουν στα όνειρά τους μιαν Ιθάκη και "δεν βρέχουν τη στρωμνή τους με τα δάκρυά τους για μια μακρινή χαμένη πατρίδα" (9).

Στη σύντομη ζωή που διατρέχουμε δεν έχουμε περιθώρια για ελάσσονα ζητήματα και για αστοχίες και ο Καβάφης και η ποίησή του δεν είναι το μείζον στη ζωή μας… Ούτε καν το έλασσον.

Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου

Σημειώσεις

1.     "Ο Καβάφης του Σεφέρη", Α', Επιμέλεια Γ.Π. Σαββίδης, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Ερμής, Αθήνα, 1984, σελ. 123.

2.     Αυτ. σελ. 175.

3.     Αυτ. σελ. 138.

4.     Αυτ. σελ. 177.

5.     Γ. Π. Σαββίδης " Βασικά θέματα της ποίησης του Καβάφη", "Ίκαρος" Εκδ. Εταιρεία, Αθήνα, 1993, σελ. 61.

6.      Ι.Α. Σαρεγιάννη "Σχόλια στον Καβάφη", "Ίκαρος", Αθήνα, 1973, σελ. 46-47.   

7.      Αυτ. σελ. 125.

8.      Περιοδικό "Εκλογή", Δεκέμβριος 1948, Τόμος Δ', αριθμ. 12, σελ. 1481

9.      Κων. Γανωτή " Η Οδύσσεια του Ομήρου", Εκδ. "Πηλός", Αθήνα 2006, σελ. 460.