Ο Νίκος Καζαντζάκης ταξιδεύει στην Αγγλία

Ο Νίκος Καζαντζάκης, ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς -και ίσως ο πιο πολυμεταφρασμένος- της νεότερης Ελλάδας,  μας είναι γνωστός από τα έργα του «Καπετάν Μιχάλης», «Αδελφοφάδες», «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» και φυσικά από τον πασίγνωστο και πλέον σύμβολο της ελληνικής περσόνας «Αλέξη Ζορμπά». Ο Νίκος Καζαντζάκης και με την ιδιότητά του ως Γενικός Διεθυντής του τότε Υπουργείου Περιθάλψεως αλλά κυρίως ως δημοσιογράφος, επισκέφτηκε πολλές  χώρες, όπως την Ισπανία, την Κίνα, την Ιαπωνία, την πρώην Σοβιετική Ένωση, την Ιταλία κλπ. Από όλα αυτά τα ταξίδια του κράτησε λεπτομερείς περιγραφές και σημειώσεις και αργότερα εξέδωσε την ταξιδιωτική του σειρά «Ταξιδεύοντας». Το 1939, στα πρόθυρα του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου επισκέφτηκε την Μεγάλη Βρετανία, συλλέγοντας τις αναμνήσεις και τις απόψεις του από αυτό το ταξίδι, δημοσίευσε το βιβλίο του «Ταξιδεύοντας: Αγγλία». Έτυχε να το διαβάσω πρόσφατα και ήμουν όντως περίεργη να δω πώς είδε την αγαπημένη μου Αγγλία ο μεγάλος αυτός στοχαστής και συγγραφέας. Δεν κρύβω πως  ένιωσα μια ευχάριστη έκπληξη όταν διαπίστωσα σε πόσα πολλά ζητήματα συμφωνούμε, παρόλη την πάροδο των εβδομήντα περίπου ετών που χωρίζει το ταξίδι του με το δικό μου. Φαντάζομαι ότι οι περισσότεροι Έλληνες που έχουν ζήσει στην Αγγλία ή που έχουν μελετήσει λίγο - πολύ τον τρόπο σκέψης των Βρετανών, συμφωνούν μαζί του. Θα ήθελα λοιπόν, να παραθέσω εδώ ατόφιες κάποιες από τις σκέψεις του, είναι ευχάριστες στην ανάγνωση και προσφέρουν πολύτιμα ζητήματα για περαιτέρω σκέψη.

«Μα, ύστερα από αιώνες, στους βράχους επάνω, στους πράσινους λόφους και στα λιμάνια της Αγγλίας, τρία μεγάλα στήθηκαν εγγλέζικα τρόπαια: Magna Carta, Τζέντλεμαν, Σαίξπηρ.»

Ο Καζαντζάκης μας αναλύει τα «τρία εγγλέζικα τρόπαια» χρησιμοποιώντας απλό λόγο και ανεκδοτολογικά στοιχεία. Ξεκινάμε με την περίφημη Magna Carta, τον πυλώνα του Κοινοβουλευτικού Συστήματος.

«…Η Λόντρα πρώτη έδωσε το σύνθημα, η διοίκηση παρέλυσε, ο λαός αρματώθηκε. Ο δειλός και πανούργος βασιλιάς είδε τον κίνδυνο και αναγκάστηκε να υποκύψει σ΄ένα λιβάδι, κοντά στο Ουίντσορ, κάλεσε τους ευγενείς και τους ανώτερους κληρικούς και υπέγραψε (15 Ιουνίου 1215), θέλοντας και μη, τον Μεγάλο καταστατικό χάρτη.

Υπάρχουν νόμοι του κράτους και δικαιώματα που ανήκουν στην κοινότητα. Ο βασιλιάς οφείλει να τα σέβεται. Αν δεν τα σέβεται οι υπηκόοι καμία πια δεν έχουν υποχρέωση να υπακούσουν στο βασιλιά, το εναντίον, έχουν δικαίωμα να σηκώσουν επανάσταση.

Δεν μπορεί να υπάρξει φορολογία χωρίς να ψηφιστεί από το Κοινό Συμβούλιο της Βασιλείας, δηλαδή από την σύνοδο των Επισκόπων και των Ευγενών.

Κανένας ελεύθερος άνθρωπος δεν επιτρέπεται να φυλακίζεται ή να ζορίζεται ή να του δημευτεί η περιουσία παρά αφού πρωτύτερα δικαστεί από τους νόμους της Χώρας και από τους ομότιμούς του: ο ευγενής από τους ευγενείς, ο λεύτερος από τους λεύτερους…

Σπουδαιότερο έπαθλο νίκης: ο βασιλιάς δεν είναι πια ανεξέλεγκτος αφέντης, έχει από πάνω του ένα Συμβούλιο που τον κρίνει.»

Παρεμπιπτόντως, ένα από τα τέσσερα επικυρωμένα αντίγραφα -το πρωτότυπο έγγραφο δυστυχώς δεν διασώθηκε- της Magna Carta βρίσκεται στην Βρετανική Βιβλιοθήκη, κοντά στην στάση μετρό του Euston, και είναι εύκολα προσβάσιμο και επισκέψιμο. Η είσοδος στην Βρετανική Βιβλιοθήκη είναι δωρεάν και είναι ανοιχτή για το κοινό καθημερινά, και τις Κυριακές.

Ας σημειωθεί ότι η Magna Carta αποτέλεσε τον πρόδρομο πολλών Συνταγμάτων παγκοσμίως, ειδικά αυτών που σχετίζονται με την παλιά Βρετανική αυτοκρατορία: των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, της Νοτίου Αφρικής, του Καναδά, της Αυστραλίας, της Νέας Ζηλανδίας και πολλών άλλων.

Ο Καζαντζάκης θα θαυμάσει την δημοκρατία της Αγγλίας, απόρροια της περίφημης Magna Carta. Είναι σκέψεις που τις έχω κάνει πολλές φορές και εγώ, είναι σχεδόν παράδοξη η δημοκρατία μιας τόσο βασιλικής χώρας. Και όμως η δημοκρατία είναι υπαρκτή και την νιώθεις παντού.

«Αριστοκράτες και μανάβηδες, ευγενείς και έμποροι, σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου οι δύο τούτες αντίθετες θεωρούμενες κοινωνικές τάξεις δεν συνεργάστηκαν τόσο βαθιά και τόσο καρποφόρα όσο στην Μεγάλη Βρετανία. Εδώ, στην τάξη της αριστοκρατίας δεν μπαίνουν μονάχα οι πολεμιστές, οι ιππότες, τα μεγάλα τζάκια. Οι ευγενείς εδώ δεν αποτελούν τάξη κλειστή που δεν καταδέχεται να ανοίξει την πόρτα της σε αστούς που πλούτισαν με την πειρατεία ή με το εμπόριο. Είναι οι πόρτες ανοιχτές, κι όποιος είναι άξιος, απ’ όπου κι αν έρχεται, μπαίνει.»

Και ας περάσουμε στον δεύτερο εγγλέζικο άθλο, στον τζέντλεμαν.

«Τζέντλεμαν πια είναι εκείνος που καλλιέργησε αρμονικά τις ατομικές και κοινωνικές του ιδιότητες, που συγκρατεί τα πάθη του, που ποτέ δεν μιλάει για τον εαυτό του μήτε κακολογεί τους άλλους, κύριος των νεύρων του, Καπετάνιος της ψυχής του.»

«Μια μητέρα παρακάλεσε κάποτε τον Βασιλιά Ιάκωβο Β’ να κάμει τον ανάξιο γιο της τζέντλεμαν και ο βασιλιάς αποκρίθηκε: Θα μπορούσα να κάμω τον γιο σου Βαρόνο ή Μαρκήσιο, μα μήτε ο παντοδύναμος Θεός δεν θα μπορούσε να τον κάμει τζέντλεμαν.»

Στην προσπάθειά του ο Καζαντζάκης να μας αναλύσει τον όρο του τζέντλεμαν, τον οποίο αφήνει αμετάφραστο και δεν χρησιμοποιεί εσκεμμένα την αντίστοιχη ελληνική λέξη «κύριος», μας παραθέτει τον δεκάλογο του τζέντλεμαν από τον Κίπλινγκ, στο πασίγνωστο ποίημά του «Αν»:

«Αν μπορείς να κρατάς νηφάλιο το κεφάλι σου, την στιγμή που όλοι γύρω σου τα ’χουν χαμένα. Αν μπορείς να έχεις εμπιστοσύνη στον εαυτό σου, την στιγμή που όλοι χάσαν την εμπιστοσύνη τους. Αν μπορείς να περιμένεις με πείσμα, χωρίς να κουράζεσαι. Αν σε μισούν και εσύ δεν μισείς κανέναν. Αν ονειρεύεσαι ή στοχάζεσαι και δεν γίνεσαι δούλος εσύ στα ονειροπολήματά σου και στους στοχασμούς. Αν μήτε φίλος μήτε εχτρός μπορεί να σε πληγώσει. Αν κάθε στιγμή ό,τι έχεις μπορείς να το παίξεις κορώνα γράμματα. Αν και τα 60 δευτερόλεπτα κάθε λεπτού τα γεμίζεις αξία - τότε η γη ολάκερη με τα αγαθά της είναι δική σου και είσαι αληθινός άντρας και γιος δικός μου.»

Και φτάνουμε στον τρίτο εγγλέζικό μας άθλο, στον Σαίξπηρ, στον αιώνιο ποιητή, που μας μίλησε για γνωστές ανθρώπινες αξίες με έναν ρομαντισμό πρωτόγνωρο. Βασισμένα σε παραμύθια τα περισσότερα έργα του ή σε παλιούς μύθους, μην ξεχνάμε ότι στην ελισαβετιανή εποχή που έζησε ο Σαίξπηρ μεταφράστηκαν στα αγγλικά για πρώτη φορά «Οι Βίοι Παράλληλοι» του Πλούταρχου. Αντλεί τα θέματά του λοιπόν ο βάρδος από τις προσωπικότητες του Ιούλιου Καίσαρα, του Κοριολανού, τον μύθο των Ατρειδών.  Η θεματολογία γνωστή, η ποίηση πρωτόγνωρη.

«Κι όμως από το τρυφερό τούτο στήθος του Κύκνου του Άιβον, βγήκαν όρνια αρπαχτικά και σαρκοβόρα, ψυχές άγριες που σκότωναν, χωρίς το χέρι τους να τρέμει, την αθωότητα, την καλοσύνη και τον ύπνο. Δράκοι είναι οι μεγάλοι ήρωές του: Οθέλλος, Κοριολάνος, Ριχάρδος Γ’, Μάκβεθ, που αμολύθηκαν στον κόσμο και από τότε πια δεν τον αφήνουν. Γυρίζουν τα μεσάνυχτα μέσα στα μυαλά μας, πλούτισαν τα υπόγεια της ψυχής μας, μεγάλωσαν την τρομάρα της μοναξιάς μας. Και συνάμα βγήκαν από το ίδιο τούτο στήθος άλλες ψυχές, ντελικάτες, αθώες, ανέγγιχτες: Ιουλιέτα, Δυσδαιμόνα, Οφηλία, Ιμογένη, Κορδηλία. Βιργινία, Μιράντα - και πλούτισαν το επάνω πάτωμα της ψυχής, τον Παράδεισο. Η γυναίκα, ας είναι καλά ο Σαίξπηρ - απέκτησε νέα οικόσημα ευγένειας και δεν μπορούμε πια να αγαπήσουμε χωρίς να κουνηθούν πίσω από τους ώμους της αγαπημένης τα μαλλιά τα λυμένα πάνω στα νερά της Οφηλίας ή να αστράψει ξαφνικά το αιματωμένο, αρωματισμένο μαντιλάκι της Δυσδαιμόνας.»      

Κάπως έτσι περιγράφει ο Νίκος Καζαντζάκης τα «τρία εγγλέζικα τρόπαια» ή με άλλα λόγια: τις τρεις αξίες που κυριαρχούν στην Αγγλία. Η κάθε χώρα και ο κάθε τόπος έχει να παρουσιάσει καλά στοιχεία, στοιχεία από τα οποία μπορεί να ωφεληθεί όλη η ανθρωπότητα.  Η Αγγλία στον νεότερο κόσμο, προσέφερε το εκδημοκρατισμένο πολίτευμα, την ευγένεια και την αυτοσυγκράτηση και την ποίηση. Όλα αυτά θα μπορούσαν να ειπωθούν και για την αρχαία Ελλάδα, ίσως για αυτό εμείς οι νεότεροι Έλληνες σεβόμαστε και συνταυτιζόμαστε με τα ιδανικά αυτά.

Eύη Ρούτουλα