Βυρωνικός ήρωας

Στη μετάφραση της λογοτεχνίας έχεις να αντιμετωπίσεις σκόπελους που δεν μπορείς καν να τους φανταστείς όταν ξεκινάς. Ξέρεις τη γλώσσα, ξέρεις τους γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες, ξέρεις την ορθογραφία. Αλλά η κάθε ντοπιολαλιά έχει τις δικές της ομορφιές, την δική της ιστορία, της δικές της ρίζες. Ο μεταφραστής σε αυτές τις περιπτώσεις αναλαμβάνει το δύσκολο έργο να προσαρμόσει στην δική του γλώσσα όλη την σοφία και όλες τις εμπειρίες ενός άλλου λαού, προσπαθεί να βρει παρόμοιες φράσεις που να αναδεικνύουν τα ίδια συναισθήματα. Πόσο εύκολο είναι παραδείχματος χάριν,  να μεταφράσεις την ελληνική φράση «όπου δεν πίπτει λόγος, πίπτει ράβδος»;

Υπάρχει μία λέξη στην αγγλική γλώσσα η οποία εμένα προσωπικά θα με δυσκόλευε να την μεταφράσω στα ελληνικά. Και η λέξη αυτή είναι «Βυρωνικός». Φυσικά προέρχεται από το επίθετο του Λόρδου Τζώρτζ Γκόρντον Μπάιρον, του γνωστού πλέον σε όλους τους  Έλληνες Λόρδου Βύρωνα.

Ποιος ήταν ο Λόρδος Βύρωνας;  Και γιατί πρέπει εμείς να τον μνημονεύουμε τώρα;  Ο Λόρδος Βύρωνας ήταν Άγγλος ποιητής, πασίγνωστος για τα ποιήματά του «Δον Ζουάν» και «Το Προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ». Επισκέφτηκε την Ελλάδα δύο φορές. Στο πρώτο του ταξίδι θα ερωτευθεί παράφορα  την Θηρεσία Μακρή στην οποία θα αφιερώσει το ποιήμα του «Κόρη των Αθηνών». Στο δεύτερο ταξίδι του στην Ελλάδα θα πάει στο Μεσολόγγι και θα δώσει τα πάντα για τον αγώνα κατά της Τουρκοκρατίας: θα χρησιμοποιήσει  την πολιτική επιρροή του στην Αγγλία και στην υπόλοιπη Ευρώπη, θα επιχορηγήσει και θα εκπαιδεύσει δικά του στρατεύματα, θα κάνει εράνους, θα αγοράσει όπλα και υγειονομικό υλικό, τέλος θα δώσει την ίδια την ζωή του. Ο Λόρδος Βύρωνας πίστεψε στην αναγέννηση ενός έθνους που δεν πίστευαν οι ίδιοι οι Έλληνες, πίστεψε σε μια ιδέα ενός κράτους, ήταν κατά της ιδέας ενός δανείου που θα είχε όφελος μόνο το κράτος και όχι οι πολίτες.  Πέθανε το 1824 στο Μεσολόγγι. Η σορός του μεταφέρθηκε στην Αγγλία και θάφτηκε στο κοιμητήριο της εκκλησίας της «Αγίας Μαρίας Μαγδαληνής» στο Νόττινχαμ  αλλά η καρδιά του θάφτηκε και έμεινε για πάντα στο Μεσολόγγι, εκεί που ανήκε.

Τι σημαίνει όμως «Βυρωνικός»; Ποιος είναι ο Βυρωνικός ήρωας;  Πώς μεταφράζουμε την λέξη «βυρωνικός»; Είναι εύκολο να μετατρέψεις το αγγλικό «Byronic» στο ελληνικό «Βυρωνικός», ποιο είναι το νόημα όμως του νέου επιθέτου; Βυρωνικός είναι ο αντι- ήρωας, ο άνθρωπος που έχει δώσει τα πάντα σε μια απραγματοποίητη ιδέα, ο ρομαντικός  που πιστεύει στην αιώνια αγάπη ή στην μεγάλη ιδέα, ο περιθωριακός που περιπλανάται ατελείωτα,ο μελαγχολικός και κυνηγημένος από ενοχές που οδηγείται στην καταστροφή. Ο ίδιος ο Βύρωνας ήταν τυπικό παράδειγμα του ήρωά του: σκανδάλισε την αγγλική κοινωνία με τις επιλογές του και την άστατη ερωτική ζωή του, έζησε έντονα και επισκέφτηκε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, έγραφε ασταμάτητα, πήρε τα όπλα για να απελευθερώσει την Ελλάδα.

Βυρωνικούς ήρωες στην λογοτεχνία και στο θέατρο θα συναντήσουμε πολλούς:  Ο Χίθκλιφ στα «Ανεμοδαρμένα  Ύψη»  είναι Βυρωνικός, ο Έρικ στο «Φάντασμα της Όπερας» είναι Βυρωνικός, η Σκάρλετ Ο Χάρα στο «Όσα παίρνει ο άνεμος» είναι Βυρωνική, ο Άμλετ και ο Οιδίποδας είναι Βυρωνικοί, ο Ευγένιος Ονέγκιν στο ομώνυμο ποίημα του Πούσκιν είναι Βυρωνικός, ο Ρότσεστερ στην «Τζέιν Έιρ» είναι Βυρωνικός.

Ας γυρίσουμε όμως λίγο στις τελευταίες ημέρες του ίδιου του Βύρωνα και της όντως «βυρωνικής»  ζωής του. Στις 22 Ιανουαρίου 1824, στα 36α γενέθλιά του  έγραψε το τελευταίο του ποίημα αφιερωμένο στην Ελλάδα, παρατίθεται εδώ σε μετάφραση του Σπυρίδωνα Τρικούπη:

«Πάθη που ξανανιώνουν καταπάτα τα, ψυχή

 άχρηστα για με του κάλλους είν’ το γέλιο και η οργή.

Αν τη νιότη σου λυπάσαι, γιατί θέλεις πλειό να ζεις;

Της τιμής εδώ είν’ τάφος τρέξε αυτού να σκοτωθείς.

Δεν σου μένει παρά να εύρεις ό,τι εγύρευες παντού,

και να εύρεις δεν μπορούσες, μνήμ’  ανδρός πολεμικού.

Βρίσκοντας το, κύττα γύρω, πιάστ’ τη θέση που ποθείς,

για την δόξα πολεμώντας, πεσ’ εκεί να αναπαυτείς.»  

Σύμφωνα με μαρτυρία του γιατρού του, τα τελευταία λόγια του αφορούσαν πάλι την Ελλάδα: «Έδωσα σ’ αυτήν τον καιρό μου, τα μέσα μου, την υγεία μου. Τώρα της δίνω την ζωή μου! Τι μπορούσα περισσότερο να κάνω; Εύχομαι να ευτυχήσει.»

Ο Βύρωνας πέθανε στις 19 Απριλίου 1824. Σύμφωνα με το Προεδρικό Διάταγμα 130/2008 καθιερώθηκε η 19η Απριλίου ως ημέρα «Φιλελληνισμού και Διεθνούς Αλληλεγγύης» προς τιμήν του Λόρδου Βύρωνα, του ανθρώπου που πάλεψε για τα ανθρώπινα δικαιώματα, του ανθρώπου που ύψωσε τη φωνή του κατά της κλοπής των γλυπτών του Παρθενώνα, του ανθρώπου που μας έμαθε την σημασία της λέξης «Βυρωνικός».

Εύη Ρούτουλα