Σάμουελ Πιπς, ο Άγγλος χρονικογράφος

Πρόσφατα διάβασα το βιβλίο της Κλερ Τόμαλιν  «Samuel  Pepys - the unequalled self» αναφορικά με τον Σάμουελ Πιπς. Συμπαθώ πολύ την γραφή της Κλερ Τόμαλιν και θεωρώ ότι είναι μια από τις καλύτερες σύγχρονες βιογράφους, έχει κάνει μεγάλη έρευνα για την ζωή του Καρόλου Ντίκενς, της Τζέιν Όστιν, του Τόμας Χάρντι και άλλων προσωπικοτήτων της Μεγάλης Βρετανίας. Έτσι αποφάσισα να αγοράσω το βιβλίο της για τον Πιπς κυριολεκτικά χωρίς να γνωρίζω το παραμικρό για αυτόν. Όσο μεγαλώνουμε ανακαλύπτουμε  πόσο λίγα γνωρίζουμε γενικά για όλα όσα διαδραματίζονται γύρω μας. Από την μία πλευρά η συνειδητοποίηση της άγνοιάς μας μάς στενοχωρεί, από την άλλη πλευρά όμως νιώθουμε την βαθιά ικανοποίηση της καινούριας γνώσης . Χρωστώ ευγνωμοσύνη στην Κλερ Τόμαλιν που μου έμαθε λίγα πράγματα για τον Σάμουελ Πιπς, και σήμερα αποφάσισα να τα μοιραστώ μαζί σας.

Θα μεταφερθούμε λίγο πίσω στην ιστορία και θα βρεθούμε -έστω για λίγο- στο Λονδίνο του 1640. Ο Σάμουελ Πιπς είναι ο έξυπνος γιος ενός  ράφτη, η οικογένειά του είναι  μικροοαστική αλλά  ο νεαρός Σάμουελ αγαπάει το διάβασμα, είναι φιλότιμος και εργατικός και κάποιοι συγγενείς που βρίσκονται σε  υψηλές, κυβερνητικές θέσεις θα τον βοηθήσουν να μορφωθεί: θα τελειώσει το σχολείο του Αγίου Παύλου, θα κερδίσει δύο υποτροφίες και θα γίνει δεχτός στο Πανεπιστήμιο του Κέϊμπριτζ. Ο φτωχός γιος του πολύτεκνου ράφτη θα αποφοιτήσει το 1654 από το Κέμπριτζ, μια μεγάλη διάκριση για εκείνη την εποχή όταν το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού δεν τελείωνε καν την  πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Μιλάμε πάντα για τους άντρες, για τις γυναίκες δεν κάνουμε λόγο: οι γυναίκες της  εργατικής ή και της μεσαίας τάξης  δεν ήξεραν να διαβάζουν και να γράφουν. Ήταν εντελώς περιττό αφού το μοναδικό ευπρεπές επάγγελμα για αυτές ήταν αυτό της οικιακής βοηθού. Στην αριστοκρατική τάξη τα πράγματα ήταν λίγο καλύτερα για τις γυναίκες: μάθαιναν πιάνο και γραφή και δεν είχαν καμία ανάγκη να εργαστούν.

Ο Πιπς αμέσως μετά τις σπουδές του, εργάστηκε ως γραμματέας για έναν ξάδελφο του πατέρα του, τον Έντουαρτ Μόνταγκιου. Την ίδια εποχή ερωτεύτηκε και παντρεύτηκε  στην εκκλησία της Αγίας Μαργαρίτας, στο Γουέστμινστερ την δεκατετράχρονη Ελίζαμπεθ Ντε Σεν Μισέλ, απόγονο Γάλλων Ουγενότων μεταναστών.

Πριν προχωρήσουμε παραπέρα  με την προσωπική ιστορία του Σάμουελ Πιπς, ας δούμε λίγο τι γινόταν εκείνη την εποχή στην Αγγλία. Αρχές του 1640, σαράντα μόλις χρόνια από την χρυσή, ελισαβετιανή περίοδο,  είχε αρχίσει ο λεγόμενος αγγλικός εμφύλιος πόλεμος ή αλλιώς αγγλική επανάσταση. Ήταν ο μοναδικός εμφύλιος πόλεμος στην Αγγλία που δεν είχε να κάνει πλέον με το ποιος θα κυβερνήσει αλλά με το πώς θα κυβερνήσει.  Πολλοί  Άγγλοι κοινοβουλευτικοί ήταν έντονα δυσαρεστημένοι από την πολιτική που ασκούσε ο βασιλιάς Κάρολος Α΄, ο οποίος κυβερνούσε απολυταρχικά, επέβαλλε  άδικους φόρους και ευνοούσε τον Ρωμαιοκαθολικισμό έναντι του Αγγλικανισμού. Από το 1642 έως το 1649 η πολιτική κατάσταση ήταν θυελλώδης  με ένοπλες συγκρούσεις ανάμεσα στους βασιλόφρονες και τους κοινοβουλευτικούς. Το 1649 ο Κάρολος ηττήθηκε και ακολούθησε η δημόσια εκτέλεσή του στο Μπάνκετινγκ Χάους. Το σχολείο του Αγίου Παύλου έμεινε κλειστό εκεινή την ημέρα για να δώσει την ευκαιρία στους μαθητές του να παρακολουθήσουν την καρατόμηση του πρώην βασιλιά. Ανάμεσα στους άλλους έφηβους μαθητές  που παρακολούθησαν με περιέργεια το πρωτάκουστο για τα αγγλικά δεδομένα γεγονός,  ήταν και ο Σάμουελ Πιπς. 

Ο πουριτανός στρατιωτικός Όλιβερ Κρόμγουελ, μια από τις πιο αμφιλεγόμενες προσωπικότητες όλων των εποχών,  ανέλαβε τα ηνία της διακυβέρνησης. Η πολιτική του ήταν άκρως συντηρητική: έκλεισε τα θέατρα και τις ταβέρνες, απαγόρευσε τον αθλητισμό, απαγόρευσε τον παραδοσιακό εορτασμό των Χριστουγέννων, απαγόρευσε τα πολύχρωμα φορέματα. Εκτός από τον συντηρητισμό σε όλες τις κοινωνικές εκδηλώσεις, επέβαλλε γενοκτονία στους Καθολικούς και  επέτρεψε την επανεγκατάσταση των Εβραίων  στην Αγγλία προκειμένου να ανθήσει η οικονομία και το εμπόριο. Ο εργοδότης και συγγενής του Σάμουελ Πιπς, Έντουαρτ Μόνταγκιου, ήταν φανατικός υποστηρικτής της πολιτικής του Κρόμγουελ, όπως και ο ίδιος ο Πιπς και όλοι οι επιφανείς άντρες εκείνης της εποχής. Βρισκόμαστε στην δεκαετία του 1650 και ο μοναδικός δρόμος κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής  ευδοκίμησης για να μην πούμε επιβίωσης ήταν η απόλυτη συμμόρφωση στον  εκάστοτε κυβερνώντα.

Ο Σάμουελ Πιπς όμως εκτός από την συμμόρφωσή του με την πολιτική κατάσταση της εποχής του, είχε να αντιμετωπίσει και ένα άλλο πρόβλημα διαφορετικής φύσεως: από την παιδική του ηλικία υπέφερε από πέτρα στην ουροδόχο κύστη, μια κατάσταση εξαιρετικά επίπονη που τον ταλαιπωρούσε επί χρόνια και δεν τον άφηνε να κοιμηθεί. Στην εποχή μας η λήψη αντιβιοτικών ή έστω μια απλή επέμβαση θα έλυνε το πρόβλημα. Στην εποχή του Πιπς τα πράγματα ήταν λίγο πιο περίπλοκα, αφού η εγχείριση ήταν αρκετά επίπονη και είχε ελάχιστες πιθανότητες επιτυχίας και υψηλά ποσοστά επικινδυνότητας. Παρ’ όλα αυτά ο Πιπς αποφάσισε να πάρει το ρίσκο και το 1658 ο γνωστός γιατρός Τόμας Χόλιερ τον χειρούργησε στο υπνοδωμάτιο του σπιτιού της Τζέιν Τέρνερ, ξαδέλφης  του Σάμουελ Πιπς. Η εγχείριση ήταν επιτυχής και ο Πιπς για τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του γιόρταζε την επέτειο της έκβασής της.

Την ίδια χρονιά που ο Πιπς ελευθερώθηκε από το ιατρικό του πρόβλημα, πέθανε ο Όλιβερ Κρόμγουελ. Παραδόξως για την ιστορία μας ο Κρόμγουελ πέθανε από σηψαιμία που προκλήθηκε από ουρική λοίμωξη. Στην διακυβέρνηση του κράτους τον διαδέχτηκε ο γιος του, ο Ρίτσαρντ Κρόμγουελ αλλά μόνο για εννέα μήνες. Η έλλειψη στρατιωτικής εμπειρίας, τα οικονομικά προβήματα και ο Κάρολος Β΄, ο εξόριστος γιος του πρώην βασιλιά, δεν τον άφησαν να σταδιοδρομήσει πολιτικά περαιτέρω.   

      

Το 1660 ο Κάρολος Β΄ επέστρεψε στο Λονδίνο, αναγνωρίστηκε από όλους ως ο νόμιμος βασιλιάς και η βασιλεία αποκαταστάθηκε στην Αγγλία, διακόπτοντας το μικρό διάλειμμα της Κοινοπολιτείας και του Προτεκτοράτου. Οι ίδιοι άνθρωποι που επευφημούσαν τον Κρόμγουελ, επευφημούσαν τώρα τον Κάρολο, ανάμεσά  τους και ο Πιπς.

 

Η εκκλησία του Αγίου Όλαβ,
στην διασταύρωση της Χαρτ στριτ και της Σίθινγκ Λέιν,
είναι η εκκλησία που εκκλησιαζόταν τακτικά ο Πιπς.
Την αναφέρει συχνά στο ημερολόγιό του ως "η δική μας εκκλησία".
Και αυτός και η γυναίκα του είναι θαμμένοι εδώ.

Ο Σάμουελ Πιπς σιγά σιγά αναρριχήθηκε επαγγελματικά, από γραμματέας στον Μόνταγκιου (ο οποίος και αυτός μεταμορφώθηκε  από φανατικός υποστηρικτής της Κοινοπολιτείας  σε φανατικό υποστηρικτή της βασιλείας, κερδίζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο και τον τίτλο του κόμη), έγινε ταμίας στο Θησαυροφυλάκιο του Κράτους υπό την επιτήρηση του Τζόρτζ Ντάουνινγκ- του ανθρώπου που βάφτισε άθελά του την γνωστή αγγλική πρωθυπουργική οδό.

Το 1660 ο Σάμουελ Πιπς θα πάρει την απόφαση που θα τον βγάλει από την διαχρονική ανωνυμία και θα τον κάνει γνωστό στις επόμενες γενιές: θα αποφασίσει να γράψει το ημερολόγιό του. Είναι ένα ημερολόγιο γραμμένο με ένα ειδικό σύστημα στενογραφίας. Μέσα στις σελίδες του ο Πιπς θα αφηγηθεί τις ερωτικές του απογοητεύσεις και αδυναμίες, τους καυγάδες και τις συμφιλιώσεις με την γυναίκα του, τις επαγγελματικές του αντιζηλίες με συναδέλφους, τις φιλίες του με διάσημους ανθρώπους της εποχής, τις διασκεδάσεις του στα θέατρα (ήταν ένας πραγματικός θεατρόφιλος, αφού καταγράφονται πάνω από 300 παραστάσεις στην διάρκεια εννέα ετών) και στις ταβέρνες, την στενοχώρια του για θανάτους συγγενών και φίλων. Αλλά πάνω από όλα ο Πιπς μέσα από αυτές τις σελίδες, σε μια εποχή που δεν υπήρχαν εφημερίδες, σε μια εποχή που δεν καταγραφόταν επισήμως  και εγγράφως η ιστορία, θα μας χαρίσει τα χρονικά του Λονδίνου. Θα μας διηγηθεί την πολιτική αναστάτωση της εποχής, θα μας πει για την «τελευταία βουβωνική πανώλη» που άφησε πίσω της σχεδόν 70.000 νεκρούς, θα μας περιγράψει λεπτομερώς την μεγάλη φωτιά του 1666 που κατέστρεψε το Λονδίνο, θα μας μεταφέρει τα γεγονότα του δεύτερου αγγλο-ολλανδικού πολέμου. Ο Σάμουελ Πιπς γράφει στο ημερολόγιό του τις σκέψεις του και ίσως και χωρίς να το θέλει- αφήνει πίσω του τα γεγονότα μιας πολυτάραχης και σημαντικής εποχής. Το ημερολόγιό του αρχίζει το 1660 και τελειώνει το 1669. Γιατί ο Σάμουελ Πιπς σταμάτησε να γράφει το ημερολόγιο; Ο λόγος είναι πολύ απλός: αντιμετώπιζε πρόβλημα με τα μάτια του, όσο μεγάλωνε τον κούραζε φοβερά να διαβάζει και να γράφει. Για να σώσει την όρασή του εγκατέλειψε την μεγάλη του αγάπη: την καταγραφή των καθημερινών γεγονότων.

Εν τω μεταξύ ο Πιπς γνώριζε μια συνεχή, ανοδική επαγγελματική πορεία, πηγαίνοντας πάντα με το ρεύμα της εποχής του, υποστηρίζοντας τον Κάρολο Β΄, όπως τον Κρόμγουελ πιο πριν, κάνοντας παρέα με υψηλόβαθμους,  αλλά και με προσωπικό μόχθο και αξία κατάφερε να παίρνει δημόσια  αξιώματα. Έγινε ειρηνοδίκης, διαχειριστής της βραχύχρονης αγγλικής αποικίας της Ταγγέρης του Μαρόκο, μέλος του αγγλικού κοινοβουλίου, διαχειριστής του Ναυαρχείου, διοικητής του Νοσοκομείου του Χριστού.

Εκτός από τα δημόσια αξιώματα, διετέλεσε μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας από το 1665 έως τον θάνατό του και υπήρξε Πρόεδρός της από το 1684 έως το 1686. Ο ίδιος δεν ήταν επιστήμονας όπως άλλα μέλη της Βασιλικής Ακαδημίας εκείνη την εποχή (Ισαάκ Νεύτων, Κρίστοφερ Ρεν) αλλά μετά από την πολύχρονη θητεία του στην διοίκηση κυβερνητικών υποθέσεων, διέθετε έξοχα διοικητικά χαρίσματα που βοήθησαν την Ακαδημία και γενικά η θητεία του ως Προέδρου θεωρείται από τις πετυχημένες.

Το 1685 πέθανε ο Κάρολος Β΄ και τον διαδέχτηκε ο αδελφός του, ο Ιάκωβος Β΄. Ο Πιπς είχε μια ιδαίτερη σχέση με τον Ιάκωβο Β΄, ο οποίος αναγνώριζε την πολυετή θητεία του και τον συμβουλευόταν σε κρατικά ζητήματα. Ο Πιπς ήταν ο πρώτος που εισηγήθηκε στον Ιάκωβο την εκσυγχρόνιση του ναυτικού, την εκπαίδευση των νεαρών ναυτικών του πολεμικού ναυτικού, τις καλύτερες συνθήκες διαβίωσής τους. Και ο Ιάκωβος σεβόμενος την εμπειρία και τις γνώσεις του Πιπς, ακολούθησε πιστά τις συβουλές του. 

Ο Ιάκωβος Β΄ βασίλεψε μόνο τρία χρόνια, από το 1685 έως το 1688. Οι ευγενείς της Αγγλίας δεν τον συμπαθούσαν επειδή ήταν Καθολικός. Τον εκθρόνισαν και στην θέση του έφεραν τον γαμπρό του, τον Ουίλιαμ Γ΄. Ο Πιπς αυτήν την φορά δεν ακολούθησε το ρεύμα της εποχής (ίσως είχε γεράσει για να το ακολουθήσει), δεν ακολούθησε τον νέο βασιλιά (ίσως ήταν πραγματικός φίλος του Ιακώβου), δεν υπέκυψε στην νέα πολιτική επιταγή (ίσως είχε μάθει την έννοια της πίστης ). Ο Πιπς παρέμεινε πιστός οπαδός του Ιακώβου, για μια και μοναδική φορά στην ζωή του δεν ακολούθησε την πεπατημένη, δεν ακολούθησε την εξουσία και τις υψηλές γνωριμίες. Ο Πιπς για μια φορά στην ζωή του, έγινε ήρωας και από την μια μέρα στην άλλη έχασε όλα του τα αξιώματα και έμεινε άνεργος!

Ο Πιπς μπορεί να έμεινε άνεργος αλλά δεν έμεινε άεργος. Συνέχισε να είναι ενεργό μέλος της αγγλικής κοινωνίας. Καλούσε φίλους και επιστήμονες στο σπίτι να συζητήσουν για τις νέες εφευρέσεις, ενδιαφερόταν για τα κοινά, προμηθευόταν συνεχώς καινούρια βιβλία. Ο μεγάλος αρχιτέκτονας Κρίστοφερ Ρεν ο οποίος είχε αναλάβει την ανοικοδόμηση του Λονδίνου μετά την μεγάλη φωτιά του 1666 τον κάλεσε για να ζητήσει την γνώμη του για την ανέγερση του Ναυτικού Νοσοκομείου στο Γκρένουιτς (στην θέση του παλιού παλατιού του Γκρένουιτς, του λεγόμενου Placentia). Αυτό ήταν και το τελευταίο δημόσιο έργο του Πιπς.

Έζησε τα τελευταία χρόνια του στο Κλάπχαμ, στο σπίτι του φίλου και παλιού του υπαλλήλου Ουίλιαμ Χιούερ. Ο Σάμουελ Πιπς πέθανε το 1703. Εκτός από το ημερολόγιό του με την πολυτάραχη ιστορία του Λονδίνου των ετών 1660-1669, άφησε πίσω του μια βιβλιοθήκη τριών χιλιάδων τόμων -μια από τις πιο αξιόλογες προσωπικές βιβλιοθήκες του 17ου αιώνα. Ανάμεσα στα βιβλία του ήταν: εξήντα μεσαιωνικά χειρόγραφα, το πρωτότυπο ημερολόγιο του θαλασσοπόρου Φράνσις Ντρέικ, χίλιες οκτακόσιες μπαλάντες, ναυτικά αρχεία. Με την διαθήκη του άφησε όλη την πολύτιμη βιβλιοθήκη του στο Πανεπιστήμιο του Κέϊμπριτζ, στον χώρο που τον μόρφωσε και του έδωσε το έναυσμα να συλλέξει όλες αυτές τις γνώσεις.

Εύη Ρούτουλα