Το «1984», δυστυχώς ο Τζόρτζ Όργουελ ήταν προφητικός!

Χθες είδα την θεατρική διασκευή του γνωστού έργου του Τζόρτζ Όργουελ, «1984» στο θέατρο Βασιλάκου, στον Κεραμεικό, σε σκηνοθεσία και μετάφραση της Κατερίνας Ευαγγελάτου. Έχω διαβάσει το βιβλίο, έχω δει την κινηματογραφική διασκευή του, έχω παρακολουθήσει άλλη μια φορά την θεατρική διασκευή του, από τον Αμερικάνο Τιμ Ρόμπινς στην ΑΘήνα το 2006, στα πλαίσια του φεστιβάλ «Νύχτες Πρεμιέρας». Γενικά είναι ένα έργο που το γνωρίζω καλά. Παρόλα αυτά, όσες φορές κι αν το βλέπω, όσες φορές κι αν το διαβάζω, με αναστατώνει και με στενοχωρεί.

Ο Τζόρτζ Όργουελ (καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του Έρικ Άρθουρ Μπλαιρ) γεννήθηκε το 1903 στην Ινδία από Άγγλο πατέρα και Γαλλίδα μητέρα. Μετακόμισε ενός έτους στην Αγγλία, όπου σπούδασε στο Ίτον. Μετά τις σπουδές του εργάστηκε για μερικά χρόνια στην Βιρμανία στην αυτοκρατορική αστυνομία των Ινδιών. Εγκατέλειψε σχετικά γρήγορα αυτήν την εργασία από μίσος για την αγγλική αποικιοκρατία. Για δύο χρόνια έζησε στο Παρίσι κάνοντας όλων των ειδών τα επαγγέλματα και προσπαθώντας να γράψει. Επέστρεψε στην Αγγλία όπου εργάστηκε ως καθηγητής σε ιδιωτικό σχολείο και αργότερα ως δημοσιογράφος. Παράλληλα έγραφε και εξέδιδε μυθιστορήματα και διηγήματα. Στην διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου πολέμησε με τους δημοκρατικούς κατά του Φράνκο, αλλά αμέσως μετά ήρθε σε σύγκρουση με τους κουμμουνιστές. Υιοθέτησε ένα αγοράκι μαζί με τη γυναίκα του και πέθανε σε ηλικία μόλις 47 ετών από φυματίωση, που τον ταλαιπωρούσε για πολλά χρόνια.

Τα διασημότερα έργα του Τζορτζ Όργουελ είναι: «Η Φάρμα των ζώων», εμπνευσμένο από την Ρώσικη επανάσταση και την απογοήτευση του απολυταρχισμού του σταλινισμού, «Οι αλήτες του Παρισιού και του Λονδίνου», στο οποίο περιγράφει τις εμπειρίες του από την πολυτάραχη ζωή του στο Παρίσι αλλά και στο Λονδίνο, όταν έψαχνε να βρει οποιαδήποτε εργασία και ζούσε με τα συσσίτια της πρόνοιας, «Μέρες της Μπούρμα», εδώ περιγράφονται οι ημέρες που εργάστηκε ως αστυνομικός στη Βιρμανία και φυσικά το «1984», το αριστούργημά του και το κύκνειο άσμα του.

Στο «1984» ο Όργουελ αποτυπώνει όλη την βαθιά απογοήτευσή του από το ανθρώπινο είδος και τα πολιτεύματα. Ο ίδιος υπήρξε γόνος αριστοκρατικής οικογένειας, ο προπάππους του ήταν γαιοκτήμονας στην Τζαμάικα και παντρεμένος με την Λαίδη Μαίρη Φέιν, ο παππούς του ήταν κληρικός και κληρονόμησε τίτλους ευγενείας, ο πατέρας του ήταν κρατικός υπάλληλος. Ο ίδιος ο Τζόρτζ Όργουελ πήρε υποτροφία για το καλύτερο κολέγιο της Αγγλίας, το Ίτον και εργάστηκε αρχικά για το κράτος. Παρόλα αυτά από νωρίς αντιπάθησε τις κοινωνικές ανισότητες του καπιταλισμού και στράφηκε στον κομμουνισμό. Όμως γρήγορα ανακάλυψε τον ολοκληρωτισμό του σταλινισμού και την ψευδαίσθηση που πρόσφερε η «ισότητα» και αυτού του πολιτεύματος. Γνωστή έχει μείνει η φράση από την Φάρμα των Ζώων: όλα τα ζώα είναι ίσα, αλλά υπάρχουν μερικά που είναι πιο ίσα από τα άλλα! Στράφηκε στην αναρχία και αντιμετώπισε σε προσωπικό επίπεδο την πείνα, την εξαθλίωση και την ουτοπία του μη πολιτεύματος. Στο τέλος της ζωής του, απογοητευμένος από τα πάντα, γράφει το «1984». Κατασταλαγμένος πλέον στρέφεται στο πολίτευμα που πιστεύει ότι είναι το «μη χείρον βέλτιστον»: στον σοσιαλισμό.

Ο Όργουελ έγραψε το «1984» το 1948 και εκδόθηκε έναν χρόνο αργότερα. Ο συγγραφέας είχε την τύχη να δει το έργο του δημοσιευμένο λίγο πριν πεθάνει, αφού πέθανε το 1950. Δεν πρόλαβε όμως να ζήσει για να δει και να μάθει την μεγάλη επιρροή που είχε παγκοσμίως το πόνημά του και οι εκφράσεις που πρώτος αυτός χρησιμοποίησε για να περιγράψει αυτά που ήθελε να πει: πλέον στις μέρες μας όταν θέλουμε να χαρακτηρίσουμε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς το ονομάζουμε οργουελικό, το μάτι του μεγάλου αδελφού (Big Brother) μας παρακολουθεί αφού είμαστε όλοι «φακελωμένοι» σε ηλεκτρονικά και όχι μόνο αρχεία, είμαστε ένας αριθμός (ΑΜΚΑ, ΑΔΤ, αριθμός διαβατηρίου, αριθμοί πρωτοκόλλων κλπ), ο δε όρος Big Brother χρησιμοποιήθηκε έως και για τηλεοπτικά παιχνίδια που από μόνοι τους εκουσίως πήγαν οι διαγωνιζόμενοι για να παρατηρούν οι τηλεθεατές τη ζωή τους, η σύγκρουση υπέρ-δυνάμεων και πολιτευμάτων μεταξύ ΗΠΑ και Σοβιετικής Ένωσης πρωτο-ονομάστηκε «ψυχρός πόλεμος» από τον Όργουελ στο «1984».

Τι συμβαίνει όμως σε αυτό το περίφημο «1984»;  Σύμφωνα με τον φίλο μας, τον Όργουελ, ο κόσμος έχει διαιρεθεί σε τρία υπέρ-κράτη, σε τρείς μεγάλες δυνάμεις: την Ωκεανία (ΗΠΑ, Αυστραλία, Βρετανία), την Ευρασία (λοιπή Ευρώπη και Ρωσία) και την Ανατολασία (Ασιατικά κράτη). Τα κράτη αυτά βρίσκονται μονίμως σε πόλεμο μεταξύ τους. Ο ήρωας του βιβλίου, ο Ουίνστον Σμιθ ζει στην Ωκεανία όπου κυβερνά ένας παντοδύναμος πλανητάρχης, ο Μεγάλος Αδελφός. Ποτέ δεν μαθαίνουμε ποιος ακριβώς είναι ο Μεγάλος Αδελφός, αν είναι συγκεκριμένο πρόσωπο ή η δύναμη του κράτους, αυτό όμως που γνωρίζουμε με απόλυτη βεβαιότητα είναι ότι βλέπει τα πάντα, παρακολουθεί ακόμα και τις σκέψεις μας. Τα πάντα παρακολουθούνται από κάμερες, κανένας δεν εμπιστεύεται κανέναν, τα παιδιά κατασκοπεύουν και καταδίδουν τους ίδιους τους γονείς τους στο κυβερνών κόμμα, ο έρωτας έχει καταργηθεί ως συναίσθημα, το φαγητό είναι λιγοστό, η εργασία δύσκολη, οι σκέψεις και η γραφή απαγορευμένες.

Σε αυτόν τον εφιαλτικό κόσμο το 1% αποτελεί την άρχουσα τάξη, το 18% είναι οι κρατικοί υπάλληλοι που έχουν κάποια ελάχιστα προνόμια και το υπόλοιπο 81% είναι οι παρίες που ζουν μέσα στην αθλιότητα, μοναδική τους επιτρεπόμενη διασκέδαση είναι το διάβασμα της φτηνής παραλογοτεχνίας και της πορνογραφίας και η κατανάλωση μπύρας. Οποιαδήποτε λέξη που συνιστά η υπαινίσσεται επανάσταση ή αντίσταση κατά της κυβέρνησης είναι απαγορευμένη, γενικά γίνεται μεγάλη προσπάθεια να καταργηθούν πολλές λέξεις από το λεξικό και να χρησιμοποιούνται όσο γίνεται λιγότερες: πιο απλές, πιο ακίνδυνες, για να μην μπορεί ο μέσος πολίτης να εκφραστεί. Η σκέψη είναι και αυτή απαγορευμένη και με έναν περίεργο τρόπο οι σκεφτόμενοι άνθρωποι εντοπίζονται και απομονώνονται.

Σε ποιο βαθμό ο Όργουελ υπήρξε προφητικός; Ας ξεκινήσουμε με τα ποσοστά του πληθυσμού,στα οποία «έπεσε διάνα»: όντως το ποσοστό των πλουσίων είναι περίπου στο 1 με 2% του παγκόσμιου πληθυσμού. Φυσικά το ποσοστό της μεσαίας τάξης: αστοί, έμποροι, επιστήμονες κλπ ξεπερνούσε το 18% κάποτε αλλά πλέον στις ημέρες μας και αν το κοιτάξουμε σε παγκόσμιο επίπεδο ίσως δεν πέφτει και πολύ έξω. Όσο για το ποσοστό της φτώχειας εδώ θα συμφωνήσουμε όλοι ότι είναι το μεγαλύτερο, ειδικά αν συλλογιστούμε τις χώρες της Αφρικής και της Ασίας, την έλλειψη του πόσιμου νερού, του φαγητού, των απαραίτητων και πάμφτηνων φαρμάκων.

Όσο για τα απολυταρχικά καθεστώτα: σε πάρα πολλές χώρες του κόσμου υπήρξαν και θα υπάρξουν απολυταρχικά καθεστώτα, ασχέτως της ονομασίας του πολιτεύματός τους. Ακόμα και στα κράτη που δεν έχουν τον ολοκληρωτισμό της Βόρειας Κορέας, κάποιων πρώην χωρών της Λατινικής Αμερικής και της Κίνας του Μάο, υπάρχει ο δικομματισμός των ΗΠΑ: οι δημοκρατικοί και οι ρεπουμπλικάνοι εναλλάσσονται αρμονικά στην εξουσία μην αφήνοντας περιθώριο σε άλλα κόμματα ή σε άλλες ιδέες να αναπτυχθούν.

Η ύπαρξη των τριών υπέρ-κρατών παραπέμπει στην σημερινή παγκοσμιοποίηση: η δημιουργία ενιαίου νομίσματος, ενιαίων νόμων (Οδηγίες και Κανονισμοί της ΕΕ), η κατάργηση των εθίμων της κάθε χώρας και ο ενστερνισμός κοινών και αποδεκτών συνηθειών από όλους τους πολίτες, η επικράτηση και χρησιμοποίηση παγκοσμίου διεθνούς γλώσσας, όλα αυτά είναι σημάδια της κατάργησης του εθνικισμού και της κυριάρχησης ενός παγκόσμιου ολοκληρωτισμού. 

 Οι κάμερες και ο Μεγάλος Αδελφός που παρακολουθεί την κάθε μας κίνηση είναι πραγματικότητα και δεν χρειάζεται περαιτέρω διευκρίνιση. Άλλωστε ο ίδιος ο συγγραφέας εμπνεύστηκε το μυθιστόρημά του όταν είδε το πρόσωπό του σε μια από τις κάμερες που υπήρχαν στο Λονδίνο στην δεκαετία του 1940. Για να αποφύγουμε την τρομοκρατία και για λόγους ασφαλείας υπάρχουν πλέον κάμερες που καταγράφουν τις κινήσεις μας σχεδόν παντού: στους δρόμους, στα πολυκαταστήματα, στις τράπεζες, στα αεροδρόμια. Οι τηλεφωνικές συνομιλίες καταγράφονται, μέσω της κάρτας απεριορίστων διαδρομών το κράτος γνωρίζει πού και πότε πάμε στους προορισμούς μας, μέσω της χρήσης χρεωστικών και πιστωτικών καρτών το κράτος γνωρίζει τι αγοράζουμε, πόσο το αγοράζουμε, πού πάμε διακοπές, από ποιά καταστήματα ψωνίζουμε, πού διασκεδάζουμε. Μόνοι μας οικειοθελώς δίνουμε πολλές πληροφορίες σε σελίδες του διαδικτύου όπως το facebook, το twitter, το  instagram κλπ.

Άφησα τελευταία την ελευθερία της έκφρασης και την χρησιμοποίηση της γλώσσας. Η προσπάθεια που γίνεται στις ημέρες μας στην Ελλάδα (και παγκοσμίως) προκειμένου οι άνθρωποι να σταματήσουν να χρησιμοποιούν την γλώσσα τους, είναι πασιφανής. Η κατακρεούργηση της ελληνικής γλώσσας ξεκίνησε με την κατάργηση του πολυτονικού συστήματος, συνεχίστηκε και συνεχίζεται με την απλοποίηση των ελληνικών λέξεων και συντελείται καθημερινά με την χρησιμοποίηση των γνωστών γκρίκλις και την τοποθέτηση διάφορων σχημάτων (καρδούλες, χαμόγελα κοκ) αντί γραμμάτων. Στην κατακρεούργηση της γλώσσας βοηθάνε και οι γρήγοροι ρυθμοί της ζωής μας: όλα πλέον γίνονται βιαστικά και μηχανικά: σταματήσαμε να στέλνουμε γράμματα και να τηλεφωνούμε ή να συναντιόμαστε με τους φίλους μας, προτιμάμε να στέλνουμε ένα γρήγορο μήνυμα, πληρώνουμε τους λογαριασμούς μέσω διαδικτύου και δεν κάνουμε τον κόπο να πάμε πλέον στις τράπεζες, στις υπηρεσίες, στα καταστήματα, να συναναστραφούμε με τους συνανθρώπους μας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο δεν κάνουμε τον κόπο να σκεφτούμε την ελληνική μετάφραση του ανελκυστήρα και λέμε ασανσέρ, δεν λέμε πλέον Σαββατοκύριακο αλλά ΣουΚου!

Ο Τζορτζ Όργουελ πέθανε απογοητευμένος από την κοινωνία που αντίκρισε, προέβλεψε τα χειρότερα και δυστυχώς για εμάς, επαληθεύτηκε και επαληθεύεται συνεχώς. Ο ήρωάς του, ο Ουίνστον Σμιθ είναι ένας ευαίσθητος και έξυπνος άνθρωπος που κάνει το λάθος να εμπιστεύεται ακόμα τους συνανθρώπους του. Στο χέρι μας ίσως είναι ακόμα να αποδείξουμε ότι ο Ουίνστον Σμιθ δεν είναι η εξαίρεση, ότι η εμπιστοσύνη στο ανθρώπινο είδος δεν έχει χαθεί.

Εύη Ρούτουλα