Ευγένιος Βούλγαρης

Μέγας Διδάσκαλος του Γένους

Η μεγάλη εκκλησιαστική και θεολογική προσωπικότητα του Ευγενίου Βούλγαρη (1716-1806), σε συνδυασμό με την βαθιά  επιστημονική του γνώση και την θύραθεν σοφία του, είναι η ζωντανή απόδειξη της δυνατότητας συμπόρευσης Ορθοδοξίας και Επιστήμης. Ταυτόχρονα έμπρακτα τονίζει την προσφορά της Εκκλησίας στην Παιδεία του Έθνους και διαψεύδει την προπαγάνδα των αθέων και αγνωστικιστών διανοητών, πως μόνο η κοσμική γνώση οδηγεί στην απαλλαγή του ανθρώπου από δεισιδαιμονίες και εξαρτήσεις και στον δρόμο της ελευθερίας και της προόδου... Στην Ιστορία έχει αποδειχθεί το αντίθετο... Απολύτως λοιπόν δικαιολογημένα εφέτος εορτάζονται  από τη Μητρόπολη Κερκύρας και όχι μόνο τα 300  χρόνια από τη γέννηση και τα 210 από την κοίμηση του μεγάλου διδάχου του Γένους.

Στην  αθεϊστική προπαγάνδα δεν ταιριάζει καθόλου το ότι ο Ευγένιος Βούλγαρης ήταν κληρικός, ότι ανεδείχθη  Αρχιεπίσκοπος Σλαβινίου και Χερσώνος και παράλληλα ότι ο χαλκέντερος κληρικός με τη Ορθοδοξότατη  γραφή και τα κηρύγματα του επί θεολογικών και εκκλησιαστικών ζητημάτων, έμαθε,  έγραψε, μετέφρασε, και δίδαξε Λογική, Αριθμητική, Γεωμετρία, Φιλοσοφία, Φυσική, Κοσμολογία. Ο Κων. Σάθας έγραψε σχετικά:

«Ο Ευγένιος ήταν εκ των πολυμαθεστέρων και πολυγραφοτέρων του αιώνος του. Εγίνωσκε την Ελληνικήν, Λατινικήν, Γερμανικήν, Ιταλικήν, Γαλλικήν, Εβραϊκήν, Χαλδαϊκήν, Τουρκικήν, Αραβικήν και Ρωσικήν διάλεκτον. Πανδαήμων (Σημ. γρ. Πανεπιστήμων) και χαλκέντερος συγγραφεύς, πρόμαχος της ορθοδοξίας λαμπρός, τα μέγιστα συνετέλεσεν εις μετάδοσιν της νεωτέρας φιλοσοφίας εν τω ημετέρω έθνει». (1).

Ο Ευγένιος Βούλγαρης δεν δίστασε να μελετήσει και να γνωρίσει πρώτος στους Έλληνες τους φιλοσόφους και βασικούς εκπροσώπους του Διαφωτισμού, τον αγνωστικιστή Γάλλο Βολταίρο (1694-1778) και τον αγγλικανό Τζον Λόκ (1632-1704), βλέποντας τους βεβαίως με την ιδιοφυή κριτική του ματιά. Το 1768 μετέφρασε στα ελληνικά το «Δοκίμιον ιστορικόν και κριτικόν περί των διχονοιών εν ταις Εκκλησίαις της Πολωνίας» του Βολταίρου. Ο Άγιος Νεκτάριος, ο οποίος με  φροντίδα και δαπάνη του εξέδωσε το πόνημα του Αρχιεπισκόπου Ευγενίου Βουλγαρη «Σχεδίασμα περί Ανεξιθρησκείας, ήτοι Περί Ανοχής των Ετεροθρήσκων» (2) γράφει στις Σημειώσεις του, που συνοδεύουν το βιβλίο, ότι  το Δοκίμιο του Βολταίρου είναι βραχύτατον, και επ’ αυτού «αι σημειώσεις αυτού υπ’ αυτού του Ευγενίου προστεθείσαι και <σημειώματά τινα> απλώς και μετριοφρόνως ονομαζόμενα, αποτελούσι πλέον των 4/5 του όλου (εκ 15 περίπου τυπογραφικών φύλλων συνισταμένου), ούτω δε το έργον δύναται να θεωρηθή μάλλον συγγραφή του Βουλγάρεως πρωτότυπος». Το δοκίμιο πραγματεύεται τους σκληρούς διωγμούς  που υπέστησαν οι Ορθόδοξοι χριστιανοί από τους Παπικούς στην Πολωνία, δια μέσου της κρατικής εξουσίας και της Ουνίας (3). Εκείνο που ένωνε τον Ορθόδοξο Ιεράρχη με τον άθρησκο Γάλλο φιλόσοφο  ήταν ο σφοδρός αντιλατινισμός τους, κάτι που φαίνεται και στο συγκεκριμένο βιβλίο. Τους χώριζαν βεβαίως πολλά... 

Στον Ελληνισμό ο Ευγένιος Βούλγαρης ήταν «ο πραγματικός εισηγητής της σκέψης του Λοκ στην Ελλάδα» (4). Του Άγγλου διανοούμενου μετέφρασε στα ελληνικά το σημαντικότερο φιλοσοφικό του σύγγραμμα «Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση». Μάλιστα το χρησιμοποίησε ως βοήθημα στις παραδόσεις του στην Αθωνιάδα Σχολή (5).

Ο τότε διάκονος Ευγένιος υπηρέτησε ως Σχολάρχης, από το 1753 έως το 1759, στην Αθωνιάδα Εκκλησιαστική Ακαδημία, στην οποία  και της έδωσε το όνομα. Σ’ Αυτήν Μαθητές του, τους οποίους ενέπνευσε η διδασκαλία του, ήσαν ο Άγιος Ιερομάρτυς και Ισαπόστολος Κοσμάς ο Αιτωλός, ο Άγιος Αθανάσιος ο Πάριος, ο Άγιος  Αθανάσιος ο Νεομάρτυς, ο ιερομόναχος Σέργιος Μακραίος, ο μοναχός Ιώσηπος Μοισιόδακας, ο Επίσκοπος Πλαταμώνος Διονύσιος και άλλοι. (6). Όλοι τους προσέφεραν τα μέγιστα στο Έθνος ως κληρικοί και δάσκαλοι.

Το «σχεδίασμα» του Αρχιεπισκόπου Ευγενίου Βούλγαρη «Περί Ανεξιθρησκείας» έχει ομοιότητες  με το έργο του Λοκ «Επιστολή περί Ανεκτικότητας», το οποίο αυτός έγραψε το 1689. Κατά τον Πασχάλη Κιτρομηλίδη η θρησκευτική θεμελίωση της θεωρίας της ανεκτικότητας επιτρέπει στον Λοκ να συμπεριλάβει στη θεωρία του δύο εξαιρέσεις. Η μία αφορά στους πιστούς στον Πάπα της Ρώμης Ρωμαιοκαθολικούς και η δεύτερη στους αθέους. Στην πρώτη περίπτωση θεωρεί ότι ο Πάπας ασκεί τυραννία και στη δεύτερη εκδηλώνει την πεποίθηση ότι η θρησκεία είναι η πηγή της ηθικής και συνεπώς πρόσωπα χωρίς θρησκευτική πίστη δεν μπορούν να θεωρηθούν ότι διαθέτουν αξιοπιστία στο δικαίωμα της ανεκτικότητας. «Υποσχέσεις, συμφωνίες και όρκοι, που είναι οι δεσμοί της ανθρώπινης κοινωνίας, δεν δεσμεύουν τον άθεο, διότι ο εξοβελισμός του Θεού, ακόμη και μόνο στη σκέψη, διαλύει τα πάντα» γράφει ο Λοκ (7). Τις ίδιες απόψεις, από την Ορθόδοξη άποψη, εκφράζει ο Ευγένιος Βούλγαρης στο πόνημά του «Σχεδίασμα περί Ανεξιθρησκείας». Όπως γράφει, ο αδιάφορος (Σημ. γρ. Δηλ. ο άθεος) δεν μπορεί να είναι ανεξίθρησκος, γιατί δεν έχει θρησκεία,  και ο θηριώδης (Σημ. γρ. Λατίνος και όποιος άλλος) γιατί δεν έχει ανεκτικότητα. Για τους παπικούς φέρνει ως παράδειγμα της ελλείψεως ανεκτικποτητας την «Ιγκυϊζιτιώνα» (Ιερά Εξέταση) και «τα εσπερινά του Αγ. Βαρθολομαίου», τη σφαγή δηλαδή των Ουγενότων (Προτεσταντών) στο Παρίσι από τους Ρωμαιοκαθολικούς. (8)

Στο πόνημα του περί ανεξιθρησκείας ο Βούλγαρης χρησιμοποιεί σε μετάφραση τον γαλλικό όρο «tolerance», που ο Βολταίρος χρησιμοποιεί στο πόνημά του «Εγχειρίδιο επί της ανεκτικότητας» (Traite sur la tolerance), το οποίο δημοσιεύθηκε το 1763 και για τη συγγραφή του οποίου οπωσδήποτε ο Βολταίρος επηρεάστηκε και αυτός από τον Λοκ. Το πόνημα του Βούλγαρη περί ανεξιθρησκείας εκδόθηκε στη Λειψία πέντε χρόνια αργότερα, το 1768.

Τα στοιχεία περί της ζωής και του έργου του Ευγενίου Βούλγαρη είναι αδιάψευστα. Ο πρωτοπόρος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (της χρήσης δηλαδή της γνώσης και της λογικής στα όσα αφορούν στη φύση) και κήρυκας της ανεκτικότητας και της ανεξιθρησκίας είναι ένας κληρικός. Και δεν είναι ο μόνος.

Ο επηρεασμένος από τον Διαφωτισμό Κ.Θ. Δημαράς πέρα από τον θαυμασμό του για την «καταπληκτική σε έκταση και ποικιλία συγγραφική παραγωγή» του Αρχιεπισκόπου Ευγενίου Βούλγαρη σημειώνει και μιαν άλλη δραστηριότητά του, την Εθνική. Θεωρεί βέβαιο ότι κοντά στην Αυτοκράτειρα Αικατερίνη εργάζεται προς καθαρά εθνική κατεύθυνση. Συντάσσει υπομνήματα προς την Αικατερίνη για την απελευθέρωση της Ελλάδος. Δημοσιεύει φυλλάδια εθνικά, που κυκλοφορούν  κατά τα ορλωφικά στην Ελλάδα. Μεταφράζει φυλλάδια του Βολταίρου καμωμένα για να προκαλέσουν αποστροφή προς τους Τούρκους και τους φίλους τους και ελπίδα για απελευθέρωση του Γένους. «Πίστη, συνείδηση εθνική και φιλελευθερισμός συμβαδίζουν», γράφει ο Κ.Θ. Δημαράς. (9)

Σημειώνεται ότι ο Βούλγαρης, όπως φαίνεται και από το βιβλίο του «Περί συστήματος του Παντός» (Βιέννη, 1805) είχε γνώση των έργων των σκαπανέων των σύγχρονων επιστημών, δηλαδή των μαθηματικών, φυσικών και αστρονόμων Κοπερνίκου, Κέπλερ,  Γαλιλαίου, Νιούτον, Τακέ κ.α. (10) Ορισμένα από τα έργα τους μετέφρασε και δίδαξε. Επίσης στη Λογική του ο Ευγένιος Βούλγαρης αποδεικνύεται «ένθερμος οπαδός της εμπειρικής μεθόδου στην έρευνα του φυσικού κόσμου». Πιο συγκεκριμένα εκφράζει την εμπιστοσύνη του στην παρατήρηση και στο πείραμα, δίνει παραδείγματα πειραματικής απόδειξης διαφόρων θεωριών...και τονίζει ότι τα πειράματα πρέπει να πραγματοποιούνται με ακρίβεια και πως, κατά τη διενέργειά τους, «δε  θα πρέπει να αγόμεθα από δυσμένεια και έχθος, ουδ’ άλλου τινός των παθών» (11). Ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης γράφει σχετικά: «Στα είκοσι χρόνια που δίδαξε στον ελληνικό χώρο, ο Βούλγαρης εισήγαγε τη νεότερη φιλοσοφία και επιστήμη στα κυριότερα παιδευτικά κέντρα και άνοιξε τον δρόμο για τον Διαφωτισμό». (12)

Η συνύπαρξη στον Βούλγαρη της αμιγούς Ορθόδοξης Πίστης του, της Εθνικής του δράσης, της εκ μέρους του  αποδοχής και διδασκαλίας ό,τι πιο σύγχρονου επιστημονικού συγγράμματος και επιτεύγματος υπήρξε στην εποχή του και της φιλελεύθερης σκέψης του είναι ίσως μοναδική στην εποχή του. Αλλά από τότε έως και σήμερα πολλοί είναι αυτοί που επιχείρησαν να μειώσουν την προσωπικότητά του.  Ο Ε.Π. Παπανούτσος δεν τον τοποθετεί  μεταξύ των εκφραστών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού!(13). Τον θεωρεί εκπρόσωπο του Θρησκευτικού Ουμανισμού στην Ελλάδα... Ο ίδιος ο Δημαράς αν και τονίζει ότι ο Βούλγαρης «φαίνεται να είναι η παλαιότερη διαπρέπουσα φυσιογνωμία ανάμεσα σε εκείνους που μνημονεύσαμε ως εκπροσώπους του ελληνικού Διαφωτισμού» υποστηρίζει ότι στα γεράματά του  βλέποντας τη στροφή της πολιτικής της Ρωσίας προς συντηρητική κατεύθυνση ακολούθησε και εκείνος... (14). Οι Π. Κονδύλης και Άλκης Αγγέλου επίσης βλέπουν συμβιβασμό και οπισθοδρόμηση στο έργο του Βούλγαρη, που σχετίζεται με την ηλικία του... Αλλιώς σκεφτόταν στα νιάτα του και αλλιώς στα γεράματά του, υποστηρίζουν... Δεν μπορούν, δεν έχουν τα πνευματικά βιώματα οι συγκεκριμένοι για να αντιληφθούν ότι οι αξίες δεν έχουν ηλικία. 

Πέραν του Ευγενίου Βούλγαρη, που επιχειρούν να  μειώσουν την προσωπικότητα, το έργο και την προσφορά του στον Ελληνισμό,  οι άθεοι ιστορικοί και διανοούμενοι  είναι  επικριτικοί συνολικά σε βάρος της Εκκλησίας. Η προπαγάνδα τους έχει δύο σκέλη. Το πρώτο είναι η αποσιώπηση του γεγονότος ότι οι περισσότεροι εκπρόσωποι του Ελληνικού Διαφωτισμού ήσαν κληρικοί και ΟΛΟΙ, ΟΛΟΙ οι λαϊκοί ήσαν πιστά μέλη της Εκκλησίας. Δεν είχαμε δηλαδή στην Ελλάδα  Ροβεσπιέρο, Μαρά  και Νταντόν, ούτε Βολταίρο, Ρουσό και Ντιντερό. Υποστηρίζουν ότι η Εκκλησία δίωξε όσους έφεραν και δίδαξαν τις τότε σύγχρονες επιστήμες. Αλλά ποτέ δεν είπαν και δεν λένε τι εννοούν αναφερόμενοι στην «Εκκλησία». Οι άθεοι δεν καταλαβαίνουν ή σκοπίμως αγνοούν ότι Εκκλησία είναι όλοι οι πιστοί. Εκκλησία δεν είναι μόνο το Φανάρι, ή μόνο οι Πατριάρχες, Επίσκοποι και Αρχιεπίσκοποι, είναι όλοι οι κληρικοί και οι λαϊκοί, πολλοί από τους οποίους εισήγαγαν στον Ελληνισμό τις τότε ραγδαίες εξελίξεις στην επιστήμη και στη φιλοσοφία. Μεταξύ αυτών οι Αρχιεπίσκοποι Χερσώνος Ευγένιος Βούλγαρης και Νικηφόρος Θεοτόκης, ο Επίσκοπος Πλαταμώνος Διονύσιος, οι ιερομόναχοι Σέργιος Μακραίος, Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Βενιαμίν ο Λέσβιος, Νεόφυτος Δούκας, Μεθόδιος Ανθρακίτης.

Η αθεϊστική προπαγάνδα επικεντρώνεται στον Ανθρακίτη. Ο εν λόγω ιερομόναχος όταν δίδασκε στην Καστοριά μελέτησε βιβλία των Καρτεσίου και Μαλμπράνς και του ρωμαιοκαθολικού μυστικιστή Μιγκέλ ντε Μολινός.  Από αυτά μετάφρασε ορισμένα σημεία και τα κράτησε, ως σημειώσεις, σε τετράδια. Μαθητής  του, που τον φθονούσε, έκλεψε τις σημειώσεις του, τις πήγε στο Φανάρι και τον συκοφάντησε ότι διαδίδει στους μαθητές του αιρετικές αντιλήψεις. Εναντίον του ήσαν και πολλοί δάσκαλοι στη Θεσσαλία και στη Μακεδονία...

Στα 1723 ο Ανθρακίτης παρουσιάστηκε στην Πατριαρχική Σύνοδο, προσήγαγε ομολογία πίστεως στους Συνοδικούς και τους διαβεβαίωσε ότι ουδέν έγραψε ή δίδαξε, που αντέβαινε στη διδασκαλία της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Όπως γράφει ο Σάθας οι Συνοδικοί δέχθηκαν την ομολογία του, όμως «δια λόγους παραδειγματισμού των φιλοσοφούντων» έδωσαν εντολή να καούν τα προσκομισθέντα στο Φανάρι τετράδια του και εκείνος να μη διδάξει ποτέ  «αιρετικούς φιλοσόφους». Ο Ανθρακίτης είχε έναν άγιο χαρακτήρα, αποκαταστάθηκε από το Φανάρι και συνέχισε να διδάσκει έως τον θάνατό του, το 1749. Από όλη αυτή τη ζωή του Ανθρακίτη οι άθεοι συγκράτησαν μόνο την καύση των σημειώσεων του στο Φανάρι... Να σημειώσουμε πως τον Μολινός η Ιερά Εξέταση τον καταδίκασε σε ισόβια κάθειρξη. Μετά από εννέα χρόνια στη φυλακή ο Μολινός απεβίωσε...

Οι άθεοι κατηγορούν την ποιμαίνουσα Ορθόδοξη Εκκλησία ότι καταδίκασε   όσους παρεξέκλιναν  της διδασκαλίας Της, όπως τον Καΐρη. Λησμονούν ότι στην Εκκλησία υπάρχει η Διδασκαλία Της, η οποία δεν επιδέχεται αλλοιώσεις. Και ενώ διογκώνουν μεμονωμένες περιπτώσεις στην Ορθόδοξη Εκκλησία δεν καταγγέλλουν τα εγκλήματα της  Γαλλικής Επαναστάσεως, τη γενοκτονία στη Βανδέα και, κατά την περίοδο της τρομοκρατίας, τις χιλιάδες των αθώων θυμάτων που εκτελέσθηκαν με τη λαιμητόμο, μεταξύ των οποίων και ο ιδρυτής της σύγχρονης Χημείας Λαβουαζιέ. Ομοίως δείχνουν να αγνοούν, ή να θεωρούν φυσικό γεγονός την από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα εξόντωση εκατομμυρίων ανθρώπων, που θεωρήθηκαν αντικαθεστωτικοί και «εχθροί του Κόμματος, δηλαδή του λαού...».

Οι άθεοι επίσης δεν γνωρίζουν ή δεν θέλουν να γνωρίσουν πως η Εκκλησία πορεύεται με τη Ζωή και τη Διδασκαλία του Θεανθρώπου και Σωτήρα της ανθρωπότητας Ιησού Χριστού και την κατά τη μίμησή Του παραδειγματική ζωή των Αγίων Της. Πάντα υπήρχαν και υπάρχουν οι άγιοι, οι ομολογητές, οι πατέρες της Εκκλησίας, οι μάρτυρες. Αυτοί οι Άγιοι μνημονεύονται στον αιώνα, αυτοί χάραξαν τον δρόμο της Εκκλησίας και όχι οι πολλοί, που στην εποχή τους μπορεί να ήσαν παντοδύναμοι, συν τω χρόνω όμως πέρασαν στη λήθη. Στην Εκκλησία υπήρχαν και υπάρχουν και οι μισαλλόδοξοι, οι αιρετικοί, οι ανάξιοι κληρικοί και λαϊκοί, οι συκοφάντες. Για του λόγου το αληθές να αναπολήσει ο καθένας τί πέρασαν στην εποχή τους οι Άγιοι Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Βασίλειος ο Μέγας, Γρηγόριος ο Θεολόγος, Μάξιμος ο Ομολογητής, Μέγας Αθανάσιος, Γρηγόριος ο Παλαμάς, Συμεών ο Νέος Θεολόγος, Νεκτάριος ο Πενταπόλεως.

Όσον αφορά  στο πέρασμα των νέων ιδεών και επιστημών στον υπόδουλο Ελληνισμό  υπήρξε επιφυλακτικότητα, έως και αντίδραση εκ μέρους  του Φαναρίου και άλλων κληρικών και λαϊκών. Στην αντίληψή τους βάραινε η ευθύνη έναντι του Έθνους και η αγωνία τους για το πώς υπό καθεστώς άγριας και βάρβαρης τουρκικής δουλείας ο λαός θα μπορέσει να διατηρήσει την ιδιοπροσωπία του, κύριο συστατικό της οποίας ήταν και είναι η Ορθόδοξη Πίστη. Ο λόγος του Αγίου Αθανασίου του Παρίου εκφράζει αυτή την αγωνία. Γράφει: «Αν κάποιος λοιπόν οδηγηθεί στην έπαρση εξ αιτίας των γνώσεων του αυτών και επιχειρήσει να υποτάξει σε κάποιους κανόνες και τα ουράνια και να κρίνει τα υπερφυσικά με το ίδιο κριτήριο, που κρίνει και τα φυσικά φαινόμενα, τότε η σοφία του αυτή δεν είναι σοφία, αλλά μάλλον ανοησία, αφροσύνη και τρέλα, χειρότερη μάλιστα και επιβλαβέστερη από κάθε άλλη τρέλα».(15) 

    

Το δεύτερο σκέλος της προπαγάνδας των αθέων είναι η ταύτιση  των Λατίνων με την Ορθόδοξη Εκκλησία. Αυτό για να αποδείξουν ότι μια είναι η νοοτροπία στην Χριστιανική Ανατολή και στη Δύση  και αυτή είναι η δίωξη κάθε ελεύθερης φωνής, κάθε επιστημονικής γνώσης, κάθε άλλης άποψης και η διαιώνιση του σκοταδισμού και της κληρικαλιστικής κυριαρχίας στη ζωή των ανθρώπων. Φυσικά δεν είναι το ίδιο ο Χριστιανισμός που επαγγέλλεται ο Πάπας, με αυτόν της Ορθοδοξίας. Το Φανάρι δεν ήταν ποτέ Βατικανό. Δεν υπήρξε Ιερά Εξέταση στην Ορθοδοξία. Δεν μπορεί να συγκριθεί η καύση των σημειώσεων του Ανθρακίτη με τις χιλιάδες των θυμάτων της Ιεράς Εξέτασης. Και όμως οι άθεοι εξομοιώνουν τα γεγονότα...

Οι αντιεκκλησιαστικοί προπαγανδιστές υβρίζουν και συκοφαντούν την Εκκλησία, κλήρο και λαό, αντί να Την ευγνωμονούν που διατήρησε τον Ελληνισμό επί 400 και περισσότερα χρόνια δουλείας, πέτυχε την αναγέννησή Του και συνετέλεσε στην ανάπτυξη της Παιδείας του, με προεξάρχοντα τον Ευγένιο Βούλγαρη, και στην ευημερία του, ώστε σήμερα αυτοί να υπάρχουν ως Έλληνες και να έχουν την άνεση να Την υβρίζουν και να Την συκοφαντούν εκ του ασφαλούς... Γι’ αυτούς ισχύει το «ουδείς ασφαλέστερος εχθρός των ευεργετηθέντων αχαρίστων».

Γιώργος Ν. Παπαθανασόπουλος

         

Παραπομπές

(1)   Κων. Σάθα «Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων», Εν Αθήναις, 1868, σελ. 569

(2)   Βολταίρου «Περί των διχονοιών των εν ταις Εκκλησιαις της Πολωνίας», Μετάφραση Ευγενίου Βουλγάρεως, Εκδ. Πουκαμισάς, Αθήνα, 2008, σελ. 11-12.

(3)   Ευγενίου Βουλγάρεως «Σχεδίασμα περί Ανεξιθρησκείας, ήτοι ανοχής των ετεροθρήσκων», Εκδίδοται το δεύτερον υπό ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑ, Μητροπολίτου Πενταπόλεως, Εν Αλεξανδρεία, Τυπο – Λιθογραφείον Ι. Κ. Λαγουδάκη. 1890, σελ. 79

(4)    Άλκη Αγγέλου «Των Φώτων», Αθήνα, 1988,σελ. 4-5).

(5)   Τζων Λοκ «Δεύτερη Πραγματεία περί Κυβερνήσεως», Εκδ. «Γνώση», 1^η έκδ. 1990, σελ. 11

(6)   Βλ. σχ. Προσφώνησις προς την Α.Θ.Π. Οικουμενικόν Πατριάρχην κ.κ. Βαρθολομαίον τον Α΄, υπό Αρχιμ. Νικηφόρου Μικραγιαννανίτου, Σχολάρχου Αθωνιάδος εις Επετηρίδα Αθωνιάδος Ακαδημίας ΙΙ «Διακοσιοτεσσαρακονταετηρίς Διορισμού Σχολάρχου Αθωνιάδος Ευγενίου Βουλγάρεως, 1753-1993 και Τεσσαρακονταετηρίς επαναλειτουργίας 1953-1993», Αθωνιάς 1997, σελ,35 κ.ε.

(7)    Βλ.σχ. Εισαγωγή Π/Μ.Κ. (σελ. 68-69) εις βιβλίο του Τζον Λοκ «Δεύτερη Πραγματεία περί Κυβερνήσεως».

(8)    Εις βιβλίο Ευγ. Βουλγάρεως περί της Ανεξιθρησκείας εις σελ. 3 και 72.

(9)   Κ.Θ. Δημαρά «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Εκδ. «Ίκαρος», 8^η έκδ. Αθήνα, 1987, σελ. 134

(10)                       Γιάννη Καρά «Οι θετικές επιστήμες στον ελληνικό χώρο, 15^ος - 19^ος αιώνας), Εκδ. «Δαίδαλος», Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα, 1991, σελ. 250

(11)                       Γιάννη Καρά «Η εξέλιξη της νεοελληνικής επιστήμης», Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε, Αθήνα, 1999, σελ. 54-55. Επίσης Γιάννη Καρά «Οι Επιστήμες στην Τουρκοκρατία», Βιβλιοπ. της «Εστίας», Αθήνα, 1993, σελ. 68 κ.ε.

(12)                       Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη «Νεοελληνικός Διαφωτισμός», ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1999, σελ. 56.

(13)                       Αθανασίου Γ. Καρμή «Ευγένιος Βούλγαρις και οι πνευματικές ζυμώσεις του ΙΗ΄αιώνα», Εκδ. «Παρρησία», Αθήνα, 2008, σελ. 25.

(14)                       Κ.Θ. Δημαράς «Νεοελληνικός Διαφωτισμός», Εκδ. Ερμής, 7^η Έκδοση, Αθηνα,1998, 15.

(15)                       Αγίου Αθανασίου του Παρίου «Απολογία Χριστιανική», Εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα, 2015, σελ.168.

«Μπομάρτσο»

Από το Πάρκο των τεράτων στο μυθιστόρημα ενός Αργεντίνου λογοτέχνη

Πρόσφατα χάρη στην παρότρυνση της Ευγενίας Κάππου, εκδότριας των πρώην εκδόσεων Διώνη και νυν Φιλύρα, είχα τη χαρά να ανακαλύψω ένα πρωτότυπο ιστορικό μυθιστόρημα, το «Μπομάρτσο» του Αργεντίνου συγγραφέα Manuel Mujica Lainez σε μετάφραση από τα καστιλιάνικα της Ντίνας Σιδέρη.

Ο Μανουέλ Μουχίκα Λάινες (1910-1984) γεννήθηκε στην Αργεντινή και έγραψε σωρεία μυθιστορημάτων και διηγημάτων, εν αντιθέσει με τους συμπατριώτες του. Συνήθως τα θέματά του δεν αφορούν την πατρίδα του και την ζωή στη Λατινική Αμερική, αλλά εμπνέεται κυρίως από την Ευρώπη.

Το «Μπομάρτσο» διηγείται την ιστορία του Δούκα Πιερ Φραντσέσκο Ορσίνι ή χαιδευτικά Βιτσίνο Ορσίνι, πραγματικού προσώπου που έζησε στην Ιταλία του 16ου αιώνα. Ο Ορσίνι που καταγόταν από οικογένεια ευγενών, υπήρξε Δούκας του Μπομάρτσο, μιας ιταλικής πόλης γύρω στα 70 χιλιόμετρα από την Ρώμη, παντρεύτηκε την Τζούλια Φαρνέζε και δημιούργησε το γνωστό «πάρκο των τεράτων». Αυτά είναι τα πραγματικά ιστορικά γεγονότα. Ελάχιστες πηγές έχουμε για τα αληθινά γενονότα της ζωής του, κυρίως από την αλληλογραφία του που σώζεται. Αυτό όμως δεν εμπόδισε τον Αργεντίνο συγγραφέα να εκμεταλλευτεί αυτά τα στοιχεία και να δημιουργήσει ένα υπέροχο ιστορικό μυθιστόρημα 650 σελίδων.

Σύμφωνα με τον θρύλο ο Βιτσίνο Ορσίνι ήταν άσχημος και καμπούρης, για αυτό τον λόγο ο πατέρας του απογοητευμένος με την εμφάνιση του γιου του, τον ονόμασε τέρας και είπε ότι «τα τέρατα δεν πεθαίνουν ποτέ». Επίσης σύμφωνα με άλλον θρύλο, ένας αστρολόγος της εποχής έφτιαξε το ωροσκόπιό του όταν γεννήθηκε και προέβλεψε ότι τα άστρα δεν προβλέπουν τέλος για αυτόν.

Ο Μουχίκα Λάινες με αφορμή τα ανωτέρω περιστατικά, χρησιμοποιεί ένα μυθιστορηματικό εύρημα: ο ίδιος ο ήρωας αφηγείται τα γεγονότα της πολυτάραχης ζωής του, κάνοντας ταυτόχρονα αναφορές και επισημάνσεις σε γεγονότα που έγιναν αιώνες μετά τον πραγματικό του θάνατο. Μπροστά μας ξετυλίγεται η Ιταλία της Αναγέννησης, του χρυσοχόου Μπιενβενούτο Τσελίνι, της Φλωρεντίας των Μεδίκων, της στέψης του αυτοκράτορα Καρόλου, του Μιχαήλ Αγγέλου και της Καπέλα Σιξτίνα, της ποίησης του Πετράρχη. Ένας υπέροχος κόσμος γεμάτος κόμητες, δολοπλοκίες, πάπες, γελωτοποιούς και τους τελευταίους ιππότες που αντίκρισε ο κόσμος: το μυθιστόρημα τελειώνει με τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την φανταστική διάσωση του ήρωα από τον Μιγκέλ Ντε Θερβάντες.

Το «πάρκο των τεράτων» είναι ένας αναγεννησιακός κήπος, που όντως δημιούργησε ο Ορσίνι στην πόλη του Μπομάρτσο και που είναι επισκέψιμος για τους τουρίστες σήμερα. Είναι ένα πάρκο που ενέπνευσε πολλούς σύγχρονους καλλιτέχνες: ο Σαλβαντόρ Νταλί ήθελε να τον αγοράσει, ο Μικελάντζελο Αντονιόνι σκηνοθέτησε μια μικρού μήκους ταινία με θέμα αυτόν τον κήπο, ο Αλμπέρτο Μοράβια και ο Αντρέ Μπρετόν εμπνεύστηκαν από αυτό και ο Αργεντίνος Μουχίκα Λάινες μας διηγείται την ιστορία του δημιουργού του, του πραγματικού δούκα του Μπομάρτσο.

Το πάρκο των τεράτων είναι ένας μικρός σχετικά κήπος που δημιουργήθηκε το 1558 από τον Βιτσίνο Ορσίνι, περιέχει περίπου εξήντα γλυπτά λαξεμένα σε προ-υφιστάμενα πετρώματα. Ονομάζεται πάρκο των τεράτων επειδή τα γλυπτά αυτά έχουν τερατώδεις, μυθολογικές μορφές: ένα τεράστιο στόμα που συμβολίζει την είσοδο στην κόλαση, γοργόνες με φτερά, γίγαντες, σφίγγες και αρκούδες (η αρκούδα ήταν το έμβλημα των Ορσίνι και υπήρχε στο οικόσημό τους), ένας ελέφαντας που κρατάει με την προβοσκίδα του έναν άνθρωπο, μια χελώνα που πάνω της στέκεται μια γυναίκα, ένας δράκος κ.ο.κ. Ο κήπος λόγω των παράξενων αυτών αγαλμάτων ξεχωρίζει από όλους τους άλλους γνωστούς, αναγεννησιακούς χώρους, οι δημιουργοί των οποίων στόχευαν στην ξεκούραση και στην ηρεμία των κατοίκων τους.

Ερευνητές και ιστορικοί έχουν διατυπώσει διάφορες απόψεις για τους λόγους που οδήγησαν τον Ορσίνι να φτιάξει το πάρκο των τεράτων. Κάποιες από τις λογικοφανείς αιτίες είναι: τα ευρήματα των Ετρούσκων που βρήκε εκεί ο ίδιος ο Ορσίνι (καθώς η συγκεκριμένη περιοχή ήταν το κέντρο της αρχαίας Ετρουρίας), η επιρροή των αλχημιστών, στους οποίους πίστευε ο δούκας, η Κόλαση του Δάντη, το ποίημα Ορλάνδος Μαινόμενος του Αριόστο καθώς και η κατάθλιψη του Ορσίνι όταν πέθανε η αγαπημένη του σύζυγος, που τον οδήγησε στην δημιουργία αυτού του καταθλιπτικού κήπου. Μετά την πάροδο τόσων ετών και χωρίς ύπαρξη ιστορικών πηγών, μόνο υποθέσεις μπορούν να κάνουν οι μελετητές του περίφημου κήπου.

Η Ευγενία Κάππου εμπνευσμένη και η ίδια από το βιβλίο που επιμελήθηκε και εξέδωσε, ταξίδεψε στην πόλη Μπομάρτσο στο Λάτσιο και επισκέφτηκε τον κήπο, μου έδειξε τις φωτογραφίες των αγαλμάτων και με διαβεβαίωσε ότι θα λατρέψω την ιστορία του Βιτσίνο Ορσίνι και του Μπομάρτσο. Με τη σειρά μου σας το συνιστώ και εγώ και ταυτόχρονα κάνω και σχέδια για μια εξόρμηση στην Ιταλία.

Εύη Ρούτουλα

Χειμερινή παραμυθία...

Καί κάθε βράδυ, πού περνῶ,

τό φῶς αὐτό μοῦ μοιάζει

σάν ἕνα βλέμμα φωτεινό

βαλμένο ἐκεῖ ἀπ᾿ τόν οὐρανό

νά μᾶς κοιτάζει.

Κι ἔτσι, μέσ᾿ ἀπ᾿ τά κλαριά,

ποὖναι γερμένα ἐμπρός του,

τό βλέπω πάντα ἀπό μακριά

καί μοὖναι σάν παρηγοριά

τό δειλό φῶς του.

Μιχ. Δ. Στασινόπουλος

Γιά ἕνα ἐκκλησάκι κάνει λόγο ὁ ποιητής, ἕνα ἐκκλησάκι πού τό ἀχνοφωτίζει τό ἀγαθό φῶς τοῦ καντηλιοῦ, τό ὁποῖο ἀγρυπνεῖ καί συνάμα συντροφεύει τοῦς Ἁγίους καί ὄχι μόνο. Κι ὅπως διαπιστώνει ὁ κάθε πιστός, ἀλλά καί καλοπροαίρετος ἄνθρωπος, αὐτό τό ἰλαρό φῶς εἶναι πολύ πιό ἰσχυρότερο καί συνάμα περισσότερο ἱεροπρεπές ἀπό κάθε ἄλλο φῶς τεχνητό, ὅσων «κηρίων» κι ἄν εἶναι κι ὅσους χρωματισμούς κι ἄν κατορθώνει νά δείξει. Γιατί αὐτό τό χρυσαφένιο, ταπεινό, φιλάγιο καί θιλόθερο φῶς, ἀνοίγει τήν πύλη τῆς κατανύξεως καί μᾶς εἰσοδεύει σέ χώρους ἡσυχίας, προσευχῆς, σιωπῆς καί Χάριτος θείας, γιά νά καταστοῦμε «κοινωνοί Θεοῦ».

Ὅταν σέ καιρούς σφοδρούς καί χειμωνιάτικους τό ἠλεκτρικό τό φῶς κόβεται, τίς ζοφερές αὐτές νύχτες, ἄν περάσεις ἀπό μιά ἐκκλησιά, πού τή ραμφίζει τό ἀνεμόβροχο, ἀναγαλλιάζει ἡ ψυχή σου, καθώς ἀνεβαίνει στοργική καί θεόσταλτη ἡ παραμυθία ἀπό τό παρήγορο καί συνάμα τόσο οἰκεῖο γιά τήν ψυχή φῶς πού ἀφήνουν τά λαδοκάντηλα. Νομίζεις ὅτι ἐκεῖνες τίς στιγμές σέ κουβεντιάζει ὁ Θεός, σοῦ ρίχνει βλέμμα πατρικῆς ἐπίβλεψης καί ἔγνοιας. Μπορεῖ ὁ καιρός νά ἔχει κλείσει κάθε ἐπικοινωνία μέ τόν ἔξω κόσμο, νά ταξιδεύει τό νησί πάνω στά σφοδρά κύμματα, νά σείονται τά θεμέλια, ὅμως αὐτό τό λιτό, ἰλαρό, πανευλόγητο φῶς γίνεται ἀυτόματα ἐφαλτήριο αἰσιοδοξίας κι ἐλπίδας, ὅτι δηλαδή τό ἔλεός Του εἶναι μαζί μας, ὅπως καί ἡ παρουσία Του. Πού τήν ἑρμηνεύει αὐτή ἡ τόσο ἁπλῆ, ταπεινή καί εὐώδης ἁγιοπνευματικά εἰκόνα τῶν ἀναμμένων κανδηλιῶν...

π. Κ.Ν. Καλλιανός

Το νέο τεύχος του Orthodox Outlook

Μόλις κυκλοφόρησε το νέος τεύχος (Οκτωβρίου - Νοεμβρίου 2016, Νο. 122) του Ορθόδοξου αγγλικού περιοδικού, με την ονομασία Orthodox Outlook!

Τα περιεχόμενα του εν λόγω περιοδικού είναι πλούσια, με άρθρα ειδησιογραφικά, εκκλησιολογικά, αγιολογικά, βιβλιογραφικά. Ακόμα και συνταγές περιλαμβάνει η ενδιαφέρουσα ύλη του.

Αδιαμφισβήτητη ψυχή του περιοδικού είναι ο αγαπητός αδελφός και συλλειτουργός Πρωτοπρ. Στέφανος Maxfield, ο οποίος είναι και ο συγγραφέας του Προλόγου και δύο άρθρων.

Στο Πρόλογό του ο π. Στέφανος μας ενημερώνει για τη συμπλήρωση 30 χρόνων Ιερωσύνης. Του ευχόμαστε ολόψυχα να είναι πάντα ΑΞΙΟΣ, και να συνεχίσει το πολύτιμο έργο του με τον συνεχώς ανανεούμενο νεανικό ενθουσιασμό του.

Τα ύστατα όρια του ανθρώπου

Την Κυριακή 6 Νοεμβρίου 2016 παρουσιάστηκε στην Κόρινθο, στην αίθουσα εκδηλώσεων της Ιεράς Μητροπόλεως Κορίνθου -που φέρει το όνομα του Κορινθίου πρωθυπουργού των ελληνικών κυβερνήσεων Σωτηρίου Κροκιδά (1852-1924)- το βιβλίο του γερμανόφωνου Ελβετού Λουθηρανού θεολόγου Εδουάρδου Τουρνέιζεν (1888-1974) «Ντοστογιέβσκι: Τα ύστατα όρια του ανθρώπου». Το βιβλίο εκδόθηκε σε μετάφραση Μαρκέλου Πιράρ από τις εκδόσεις Δόμος στην Αθήνα το τρέχον έτος.

Το βιβλίο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στα γερμανικά στο Μόναχο της Γερμανίας το 1921 και τον επόμενο χρόνο σε βελτιωμένη έκδοση. Ως τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είχε εκδοθεί συνολικά πέντε φορές. Μεταφράστηκε σε πέντε γλώσσες, τρεις πριν τον Β΄ ΠΠ (Ιταλικά, Ολλανδικά και Γαλλικά) και δύο στη μεταπολεμική περίοδο (Ιαπωνικά και Αγγλικά). Το βιβλίο παρέμενε αμετάφραστο στα ελληνικά, παρά το γεγονός ότι ο συγγραφέας είχε επηρεάσει, με τη σκέψη του, την αντίστοιχη σκέψη του φίλου του και ενός από τους μεγαλύτερους Χριστιανούς θεολόγους του 20ού αι. του επίσης γερμανόφωνου Ελβετού Καρλ Μπαρτ (1886-1968). Το βιβλίο ασχολείται με το έργο του Ντοστογιέβσκι (1821-1881), βασισμένο πάνω στα τρία μείζονα έργα του: «Έγκλημα και τιμωρία», «Αδελφοί Καραμάζωφ» και «Ο ηλίθιος». Επικεντρώνει στην ανατομία της ανθρώπινης ψυχής και των σκοτεινών παθών της, την οποία κάνει ο μεγάλος Ρώσος συγγραφέας, ανιχνεύοντας τον άνθρωπο ως «τα ύστατα όριά του». Μέσα από την ανατομία αυτή είναι που αναδύεται, ταυτόχρονα, το μεγαλείο της ανθρώπινης ψυχής που μπορεί, παρόλα αυτά, να φθάσει τον Θεό και να ομοιωθεί με Αυτόν.

Η παρουσίαση αυτή ήλθε ως συνέχεια μιας άλλης παρουσίασης που έγινε το 2014 στην Κόρινθο με θέμα την κριτική έκδοση του ελληνικού κειμένου των Απάντων του Αββά Ισαάκ του Σύρου (π.613-π.700), του οποίου η σκέψη είχε βαθύτατα σημαδέψει τον Ντοστογιέβσκι, σε βαθμό τέτοιο ώστε πολλές ιδέες του να αποτελούν αναγνώσεις του έργου του μεγάλου Σύρου ασκητή.

Το βιβλίο παρουσίασαν στην Κόρινθο ο μεταφραστής του, ο Βέλγος ερευνητής και βαθύς γνώστης της ελληνικής γλώσσας Μάρκελος Πιράρ, ο οποίος είχε κάνει και την κριτική έκδοση των Απάντων του οσίου Ισαάκ, ο εκδότης του βιβλίου θεολόγος κ. Δημήτρης Μαυρόπουλος, ο φιλόσοφος, θεολόγος και ποιητής κ. Δημήτρης Αγγελής και ο Προηγούμενος της Ιεράς Μονής Ιβήρων Αγίου Όρους Αρχιμανδρίτης Βασίλειος (Γοντικάκης). Οι ομιλητές ανέλυσαν την προσωπικότητα του Ντοστογιέβσκι, αναφέρθηκαν στο τεράστιο έργο του και την αξία του, όπως και για την επιρροή που άσκησε πάνω του η Ορθόδοξη θεολογία και εξήγησαν ζητήματα που αφορούσαν τον συγγραφέα και την επαφή του, αν και Προτεστάντη θεολόγου, με το έργο του Ντοστογιέβσκι και τις πηγές του, που εντοπίζονται στην πατερική γραμματεία. Με καίρια ερωτήματα και εύστοχες παρατηρήσεις την όλη εκδήλωση παρουσίασε ο δικηγόρος Πέτρος Θωμαΐδης, νομικός σύμβουλος της Ιεράς Μητροπόλεως και ιεροκήρυκας, άνθρωπος σπάνιας θεολογικής παιδείας.

Τέλος, την παρουσίαση έκλεισε με σύντομο επίλογο ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Κορίνθου κ. Διονύσιος, υπό την αιγίδα του οποίου τελούσε και το γεγονός που οργανώθηκε στην πόλη μας. Ο Σεβασμιώτατος κ. Διονύσιος ευχαρίστησε τους ομιλητές και υπογράμμισε τη σημασία της εκκλησιαστικής θεολογίας για την καθημερινή ζωή των ανθρώπων.      

Λάμπρος Ψωμάς

Μικρό Ημερολόγιο Θυατείρων 2017

Μόλις κυκλοφόρησε το νέο μικρού μεγέθους Ημερολόγιο της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Θυατείρων και Μεγάλης Βρετανίας για τον επικείμενο νέο χρόνο 2017.

Το Ημερολόγιο, που έχει εξώφυλλο μια ωραία βυζαντινή εικόνα του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού «Ζωοδότου», εκτυπώθηκε στο Τυπογραφείο ΑΘΗΝΑ Α.Ε. στην Αθήνα. Αποτελείται από 112 σελίδες και περιλαμβάνει Πρόλογο του Σεβ. Αρχιεπισκόπου Θυατείρων & Μ.Β. κ. Γρηγορίου, μηνολόγιο, καθώς και σύντομη παρουσίαση της Ιεράς Αρχιεπισκοπής και όλων των Κοινοτήτων που υπάγονται σε αυτήν.

Ο Άγιος Θυατείρων στον Πρόλογό του αναφέρει μεταξύ άλλων και τα εξής:

«...Η Ιερά αυτή Επαρχία του Οικουμενικού Θρόνου, η οποία δρα εις το Ηνωμένον Βασίλειον και την Ιρλανδίαν, συνεχίζει την διακονίαν της προς το Ποίμνιόν της. Και παρά τις δυσκολίες της σύγχρονης Κοινωνίας, με τον θρησκευτικό αποχρωματισμό των μεγάλων μαζών της ευρωπαϊκής Κοινωνίας και την πίεσιν της σύγχρονης ζωής, οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί της Χώρας παραμένουν πιστοί εις την Εκκλησίαν τους. Πρέπει όμως να αναφέρωμεν εν μετανοία και εξομολογήσει ότι ο Αμπελώνας του Κυρίου χρειάζεται περισσότερους εργάτες, Κληρικούς και Λαϊκούς για τον επανευαγγελισμόν και την ανανέωση της πίστεως και της πατροπαραδότου ευλαβείας του ευσεβούς Λαού μας...».

Ο Θυατείρων για το Brexit

Ο Σεβασμιώτατος Αρχιεπίσκοπος Θυατείρων και Μεγάλης Βρετανίας κ. Γρηγόριος, στον Πρόλογο του νεοεκδοθέντος μικρού Ημερολογίου για το 2017, αναφέρει χαρακτηριστικά για το Brexit, που είναι το θέμα της φετινής (2016) χρονιάς στο Ηνωμένο Βασίλειο:

«Ο περασμένος χρόνος μας κληρονόμησε την απόφαση του Βρετανικού Λαού να αποχωρήσει από την Ευρωπαϊκή Ένωση, της οποίας είναι μέλος από του έτους 1973. Ελπίζουμε και προσευχόμαστε όπως η νέα κυβέρνηση, επικεφαλής της οποίας ευρίσκεται η Εξοχωτάτη κα. Τερέζα May, ενεργήσει μετά σοφίας, επιστήμης και προφητικής ενόρασης για να εξασφαλίσει σταθερές και γόνιμες σχέσεις του Ηνωμένου Βασιλείου μετά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, γιατί όπως πρόσφατα εδήλωσε η Αυτού Χάρις ο Αρχιεπίσκοπος Canterbury κ. Justin Welby “φύγαμε από την Ευρωπαϊκήν Ένωση, αλλά είμαστε στην Ευρώπη”. Όπως είναι γνωστόν η Πρωθυπουργός είναι πρόσωπο θρησκευόμενο, εκκλησιάζεται τακτικά και έχει διαποτιστεί από την Χριστινική πίστη, την οποία εκληρονόμησε από τον αείμνηστο πατέρα της, ο οποίος ήτο αγγλικανός Ιερεύς. Είναι περιττό να υπενθυμίσουμε ότι μέριμνα και επιδίωξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι η προστασία της ειρήνης, της ασφάλειας, της δημοκρατίας και της ελευθερίας, που είναι ανεκτίμητα υπαρξιακά αγαθά του ευρωπαϊκού πολιτισμού και του προφητικού τούτου Οργανισμού εις τον οποίον φιλοδοξούν να γίνουν μέλη τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά κράτη».

«Αρχείο οικογένειας Σαραντάρη (1686-1897)»

Η εποποιία της αρχοντικής τσακώνικης οικογένειας, εποποιΐα όλου του Ελληνισμού

Το βιβλίο «Αρχείο Οικογένειας Σαραντάρη (1686-1897» αποτελεί ένα ανεκτίμητο θησαυρό για την ιστορία της Τσακωνιάς και γενικότερα του Ελληνισμού.

Θεωρώ εξαιρετική τιμή μου που ο Δήμος Νότιας Κυνουρίας και το Αρχείο Τσακωνιάς με προσκάλεσαν να παρουσιάσω το βιβλίο «Αρχείο Οικογένειας Σαραντάρη 1686-1897)». Στην αρχή θα μου επιτρέψετε να μιλήσω για τον αγαπητό μου Αριστείδη Χρ. Κορολόγο, φιλόλογο και τέως προϊστάμενο των Γενικών Αρχείων του Κράτους, Τοπικού Αρχείου Λεωνιδίου και τέως Γενικό Γραμματέα του Αρχείου Τσακωνιάς. Το βιβλίο, το οποίο παρουσιάζομε σήμερα  είναι μια εξαιρετική πνευματική δημιουργία και ψυχή αυτής της δημιουργίας είναι ο Αριστείδης Κορολόγος. Παρακολούθησα από κοντά και εξετίμησα την θαυμάσια εργασία του. Αυτή είναι συνδυασμός γνώσης, επιστημονικής κατάρτισης, αγάπης στο δημιούργημά του και πολυετούς μόχθου.

Όποιος δει τα πρωτότυπα  έγγραφα αντιλαμβάνεται αμέσως τη δυσκολία της ανάγνωσης και της μεταφοράς τους στο χαρτί. Επίσης οι παρατηρήσεις και τα σχόλιά του δείχνουν την ποιότητα της εντρυφήσεως του στα γλωσσολογικά, πραγματικά, ιστορικά και κοινωνικά ζητήματα των Τσακώνων της περιόδου 1686 -1897. Οι γνώσεις του και η φιλολογική ικανότητά του Αρ. Κορολόγου τον βοήθησαν, μέσα από τα δημοσιευόμενα έγγραφα, να δώσει   με την εισαγωγή, τις παρατηρήσεις και τα σχόλιά του μια πολύ γλαφυρή εικόνα της τσακώνικης πραγματικότητας της εποχής, που μπορεί, τηρουμένων των αναλογιών και των τοπικών ιδιατεροτήτων, να είναι η πραγματικότητα που έζησε όλος ο Ελληνισμός εκείνα τα χρόνια της σκλαβιάς του. Χωρίς να είμαι ειδικός, η ταπεινή μου άποψη είναι πως το παρουσιαζόμενο βιβλίο είναι η πληρέστερη μελέτη για τη ζωή των Τσακώνων για την προαναφερθείσα περίοδο. 

Ο δεύτερος αλλά όχι λιγότερο σημαντικός για την έκδοση του εν λόγω βιβλίου είναι ο προσφιλέστατός μας Παναγιώτης Σαραντάρης. Ο Παν. Σαραντάρης συνεχίζοντας την Παράδοση της οικογενείας του,   προσφέρει τον εαυτό του στο Λεωνίδιο εδώ και περισσότερο από σαράντα χρόνια και έχει επιτελέσει σπουδαίο έργο επιστημονικό - αρχιτεκτονικό, κοινωνικό και πατριωτικό. Στην πατριωτική προσφορά του περιλαμβάνεται και η έκδοση του παρουσιαζόμενου βιβλίου. Πρώτον  διατήρησε το πολύτιμο υλικό που του παρέδωσαν οι πρόγονοί του, και το παρέδωσε προς επεξεργασία στον Αρ. Κορολόγο. Βίωσα την αγωνία του η εργασία  να προχωρήσει και να εκδοθεί. Χρηματοδότησε το βιβλίο και το διέθεσε στο Αρχείο Τσακωνιάς. Είναι μια ακόμη συνεισφορά του Παν. Σαραντάρη στην διατήρηση της Τσακωνικής κληρονομιάς. 

Σημειώνω πως ο Θανάσης Βαγενάς έγραψε ότι η οικογένεια Σαραντάρη του Πραστού είναι μία από τις παλαιότερες, πλουσιότερες και σημαντικότερες της Τσακωνιάς. Το αποδεικνύει η κτητορική επιγραφή της Μονής της Παναγίας της Ορθοκωστάς, η οποία χρονολογείται από το 1425 και στην οποία αναφέρεται ως ευεργέτης της ο Αντώνιος Σαραντάρης.

Θα αναφερθώ τώρα εν συντομία στην ύλη του βιβλίου. Μέσα από τα έγγραφα του Αρχείου της οικογένειας Σαραντάρη μπορεί κανείς να έχει μια καλή και σαφή εικόνα της ζωής των Τσακώνων για πάνω από διακόσια χρόνια. Όπως είναι γνωστό πριν από την απελευθέρωση τους, το 1821, και μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως πέρασαν τρεις περιόδους σκλαβιάς, δύο φορές τουρκοκρατία (1464 – 1685 και 1715-1821) και μία,  ενετοκρατία (1685-1715).

Σ’ αυτές τις περιόδους έχω σημειώσει τα εξής:

1. Τα ιδιωτικά έγγραφα αποδεικνύουν ότι οι Τσάκωνες ζούσαν ως να ήσαν ελεύθεροι και όχι σκλαβωμένοι. Σημειώνω ότι ο Δημ. Δερνίκος αναφέρει σε άρθρο του στα «Χρονικά των Τσακώνων» (Τόμος Α΄, Αθήναι, 1956, σελ. 17 κ.ε.) πως κατά την γενομένη επί τουρκοκρατίας, το 1811, απογραφή το βιλαέτιο του Αγίου Πέτρου και Πραστού είχε 3.000 ελληνικά σπίτια και ένα μόνο τούρκικο, του κατή... Στα έγγραφα δεν υπάρχει καμία αναφορά σε τούρκο, ή σε τουρκική εξουσία. Εκ των εγγράφων υπάρχει μόνο μία απόφαση, του 1801, που εξέδωσε ο οθωμανός κατής του Μυστρά και ζητάει από Πραστιώτες να οριοθετήσουν χωράφι που ήταν καταπατημένο. Βεβαίως υπήρχε φορολογία. Στα 1718 οι Μαλεβίτες μοναχοί υποχρεώθηκαν να πουλήσουν 12 στρέμματα χωράφι για να πληρώσουν τη «δεκατία», το φόρο στην οθωμανική εξουσία, που ήταν το 1/10 του θεωρούμενου από αυτήν εισοδήματος της Μονής.

2. Σημαντική είναι η παρουσία της Εκκλησίας. Στα περισσότερα έγγραφα υπάρχει ο παπάς ή ο καλόγερος, ως μάρτυρας, ή ως γραμματικός. Είναι μια απάντηση σ’ αυτούς που αμφισβητούν το ρόλο της Εκκλησίας κατά τις περιόδους της τουρκοκρατίας και της ενετοκρατίας. Στο πρώτο και παλαιότερο έγγραφο, του 1686 – μόλις είχε αρχίσει η ενετοκρατία-, που είναι ένα πωλητήριο, υπάρχει στην αρχή ένας Σταυρός και μεταξύ αυτών που υπογράφουν είναι και ο «ηοασαφής υερομόναχος από ορθωκοστά περικαλλαιτώς εγραψα και μαρτηρω τα ανοθεν». Δηλαδή τον ιερομόναχο της Μονής Ορθοκωστάς παρακάλεσαν η πωλήτρια και ο αγοραστής να  γράψει το πωλητήριο και να είναι μάρτυρας της πράξης. Αυτό επαναλαμβάνεται σε πολλά έγγραφα. Το πώς έγραφαν τα έγγραφα; Πιο ανορθόγραφα δεν γινόταν! Όμως ήσαν ελληνικά και κατανοητά! 

Οι Επίσκοποι έκριναν τις δικαστικές υποθέσεις με τη βυζαντινή νομοθεσία, όπως κατεγράφη από τον Κωνσταντίνο Αρμενόπουλο στο «Πρόχειρο των Νόμων», ή «Εξάβιβλο». Επέβαλαν επίσης επιτίμια, όταν κάπου εύρισκαν ότι υπάρχει αδικία. Το 1789 μπροστά στον Επίσκοπο Ρέοντος και Πραστού, «λογαριάστηκαν» για χρέος δυο Πραστιώτες και συμφώνησαν για την εξόφληση του ο οφειλέτης να δώσει στο δανειστή του μισό λιοτρίβι, ελιές στη Στάη (συνοικία του Λεωνιδίου) και μισό χωράφι στον Πραστό...  

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι διαθήκες με πολλές όμορφες εκκλησιαστικές εκφράσεις. Στης Παγώνας Γιώργη Σαραντάρη λ.χ. τη διαθήκη στην αρχή γράφεται: «Επειδή έχοντες προ οφθαλμών τα ελεεινά του πανδαμάτορος θανάτου τρόπαια...». Το θρησκευτικό συναίσθημα στις Διαθήκες εκφράζεται παραστατικά με προσφορές στον ΠανάγιοΤάφο, σε ναούς και μοναστήρια της περιοχής, αλλά και με καλοσύνες κυρίως προς ορφανές κοπέλες.    

3. Οι γυναίκες είναι ισότιμες απολύτως με τους άνδρες. Υπογράφουν όπως  οι άνδρες τα έγγραφα. Όταν είναι χήρες οι υιοί πάντα ενεργούν με τη συγκατάθεση και την ευχή των μητέρων τους. Αυτό το περνάμε κάπως επιφανειακά. Δεν γνωρίζω αν σε άλλη χώρα στον κόσμο οι γυναίκες ήσαν τόσο χειραφετημένες εκείνους τους αιώνες. Δεν ξέρω αν ακόμη σε κάποιο μέρος του κόσμου  στις αρχές του 19^ου αιώνα υπήρχαν καπετάνισσες, όπως η Μπουμπουλίνα και σπουδαίες στρατιωτικές ηγέτιδες, όπως η Μαντώ Μαυρογένους. Ο Αρ. Κορολόγος θεωρεί και είναι αξιομνημόνευτη και σπάνια η αμεροληψία της μάνας, που όταν ο γυιός της δεν μπόρεσε να βρει μάρτυρες, ότι ένα κτήμα της ανήκε και μετά τον όρκο του Γιώργη Πλαφιτζή ότι ήταν δικό του,  του το άφησε να το πάρει.

4. Οι δοσοληψίες έως την καθιέρωση της δραχμής στην ελεύθερη Ελλάδα γίνονταν κυρίως σε γρόσια, ανεξάρτητα μάλιστα αν ήταν τουρκοκρατία, ή ενετοκρατία. Το γρόσι από το 1687 δημιούργησε ένα νέο νομισματικό σύστημα κατά το οποίο 1 γρόσι = 40 παράδες = 120 άσπρα. Ήταν ασημένιο νόμισμα, που πάντως συν τω χρόνω έχανε την περιεκτικότητά του στο πολύτιμο μέταλλο. Από περιεκτικότητα 900/1000 στον 14^ο αιώνα στον 17^ο έφτασε αυτή να είναι ανεξέλεγκτη. Κυκλοφορούσαν επίσης ρεάλια, που ήσαν τα ενετικά νομίσματα εκείνης της περιόδου. Οι ισοτιμίες και οι αξίες έπαιζαν τόσο, που ακόμη και σήμερα, ούτε οι ειδικοί νομισματολόγοι έχουν κατασταλάξει σε μια σαφή εικόνα των νομισμάτων και των συναλλαγών επί τουρκοκρατίας και ενετοκρατίας. Μετά την απελευθέρωση και την καθιέρωση της δραχμής  έχουμε και συναλλαγές με ομολογίες, ακόμη και με επιταγές, ενώ φαίνεται και η από τότε τάση για τοκογλυφία, όταν από τα έγγραφα φαίνεται ότι υπήρχε δανεισμός με επιτόκιο 1,5% το μήνα!...  Από τα έγγραφα φαίνονται επίσης συμφωνίες για συμμετοχή Πραστιωτών σε επιχειρήσεις, κυρίως ναυτιλιακές και εμπορικές. Ακόμη υπήρχε το έθος τα έναντι του δανεισμού ενέχυρα (χωράφια ή κάποια εμπορική ή βιοτεχνική επιχείρηση) να τα εκμεταλλεύεται ο δανειστής έως ότου εξοφληθεί το δάνειό του. 

Το βιβλίο «Αρχείο Οικογένειας Σαραντάρη» αποτελεί μια συμβολή έμπρακτη στην απόδειξη της συνέχειας του Έθνους μας. Η σκυτάλη του Έθνους είναι η πολύτιμη συνέχειά μας. Για τον Ελληνισμό υπάρχουν δυο τάσεις σήμερα. Η μία υποστηρίζει πως εμείς οι Έλληνες είμαστε ένα πρόσφατο εθνικό μόρφωμα. Υποστηρίζουν ότι έτυχε να κατοικούμε στον χώρο, που ζούσαν οι αρχαίοι Έλληνες και  πως -οι αφελείς- πιστέψαμε, ή μας έκαμαν οι ξένοι να πιστέψουμε ότι είμαστε συνέχεια των αρχαίων Ελλήνων. Κατά τον ιδιοφυή ιστορικό Σπυρίδωνα Ζαμπέλιο η δογματική αντίληψη της  άρνησης της συνέχειας του Έθνους μας ξεκινά από ξένους: τον Gibbon και τον de Montesquieu, που επηρέασαν τον Κοραή.

Η άλλη τάση, όλων των υπόλοιπων Ελλήνων, είναι πως είμαστε η συνέχεια των αρχαίων Ελλήνων, των Ρωμιών του Βυζαντίου και των ραγιάδων της Τουρκοκρατίας και της Ενετοκρατίας.     

Ο σημαντικός σύγχρονος ιστορικός Διονύσιος Ζακυθηνός στο σύγγραμμά του «Μεταβυζαντινά και Νέα Ελληνικά» γράφει: «Η Ρωμαιοκρατία και η Τουρκοκρατία, εκτιμώμεναι και κρινόμεναι υπό το φως των σημερινών δεδομένων της επιστήμης, αποδεικνύονται εποχαί μείζονες της Ελληνικής Ιστορίας». Πράγματι οι Έλληνες περάσαμε βάσανα πολλά. Στο διάβα των αιώνων πολλοί μηδίσανε, πολλοί κατάντησαν γραικύλοι, πολλοί εξισλαμίστηκαν και γίνηκαν γενίτσαροι, αρκετοί συνεργάστηκαν με τους Φράγκους και τους Ενετούς, μπολιάστηκαν με τη νοοτροπία τους και αφομοιώθηκαν από αυτούς. Όμως πάντα υπήρχαν οι Έλληνες που κρατούσαν τη σκυτάλη και την έδιναν στην επόμενη γενιά, έως τις ημέρες μας, όπως σοφά  περιέγραψε το γεγονός ο Σεφέρης, στην ομιλία του κατά την απονομή του Νόμπελ της Λογοτεχνίας, στις 11 Δεκεμβρίου 1963. Είπε τότε, μεταξύ άλλων:

«Ανήκω σε μια χώρα μικρή. Ένα πέτρινο ακρωτήρι στη Μεσόγειο, που δεν έχει άλλο αγαθό παρά τον αγώνα του λαού, τη θάλασσα και το φως του ήλιου. Είναι μικρός ο τόπος μας, αλλά η παράδοσή του είναι τεράστια και το πράγμα που τη χαρακτηρίζει είναι ότι μας παραδόθηκε χωρίς διακοπή. Η ελληνική γλώσσα δεν έπαψε ποτέ της να μιλιέται. Δέχτηκε τις αλλοιώσεις που δέχεται κάθε τι ζωντανό, αλλά δεν παρουσιάζει κανένα χάσμα. Άλλο χαρακτηριστικό αυτής της παράδοσης είναι η αγάπη της για ανθρωπιά, κανόνας της είναι η δικαιοσύνη....».

Στις ημέρες μας ο κίνδυνος να πετάξουμε κάτω τη σκυτάλη της εθνικής συνέχειας είναι υπαρκτός.  Όμως οι Έλληνες πιστεύουμε σ’ αυτό που γράφει ο Παλαμάς στον «Δωδεκάλογο του Γύφτου»: «Κι αν πέσαμε σε πέσιμο πρωτάκουστο και σε γκρεμό κατρακυλήσαμε, που πιο βαθύ καμμιά φυλή δεν είδ’ ως τώρα, είναι γιατί με των καιρών το πλήρωμα όμοια βαθύ έν’ ανέβασμα μας μέλλεται προς ύψη ουρανοφόρα». Η παράδοσή μας πάντως αποδεικνύει πως  θα αντιμετωπίσουμε πάλι με επιτυχία την εθνοκτόνα επίθεση που δεχόμαστε, όπως όλες τις προηγούμενες φορές.

Οι Τσάκωνες είχαν την ευλογία να μην υποστούν την έντονη  καταπίεση των κατακτητών της χώρας μας. Γι’ αυτό και διατήρησαν την πολύτιμη και αυθεντική ελληνική τους παράδοση, στην οποία περιλαμβάνεται και το γλωσσικό τους ιδίωμα. Είναι ευχάριστο το γεγονός πως οι σημερινοί τους απόγονοι είναι αποφασισμένοι να  συνεχίσουν αυτή την Παράδοση. Στη συνέχιση της σημαντικής αυτής εθνικής παράδοσης συμβάλλει με πρότυπο και  εξαιρετικό τρόπο ο Δήμος Νότιας Κυνουρίας και το Αρχείο Τσακωνιάς με το εκδοθέν και παρουσιαζόμενο σήμερα  βιβλίο «Το Αρχείο της οικογένειας Σαραντάρη». Είναι πολύ ευχάριστο το γεγονός ότι νέοι άνθρωποι εργάζονται με κέφι, γνώση και αγάπη για τη διατήρηση αυτής της πολύτιμης Παράδοσης.

Ευχαριστούμε και πάλι τους Παν. Σαραντάρη, Αριστείδη Κορολόγο, το Δήμο Νότιας Κυνουρίας και το Αρχείο Τσακωνιάς γι’ αυτή τους την προσφορά προς τον τόπο και γενικότερα προς τον Ελληνισμό. 

Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου

Η Παρουσίαση έλαβε χώρα στο Λεωνίδιο την 29^η Οκτωβρίου 2016