Δεσποτόπουλος - Σαραντάρης: μια εγκάρδια φιλία

Με τον θάνατο του Κωνσταντίνου Δεσποτόπουλου (1913-2016) εξέλιπε και ο τελευταίος των φιλοσοφούντων Ελλήνων διανοητών του 20ού αιώνα. Φίλοι του ήσαν οι μεγαλύτεροι του στην ηλικία Παναγιώτης Κανελλόπουλος (1902-1986), Κωνσταντίνος Τσάτσος (1899-1987) και Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος (1900-1981). Οι τρεις τους, σπουδασμένοι στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης, το 1928 συναποφάσισαν την έκδοση του φιλοσοφικού περιοδικού «Αρχείον Φιλοσοφίας και Θεωρίας των Επιστημών», το οποίο από το 1929 έως το 1940 διακόνησε τη φιλοσοφία.

Ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος ήταν εκ των πρώτων φοιτητών του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, όταν, 29 ετών, το 1929, εξελέγη υφηγητής της κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών και έκτοτε όχι μόνο συνεργάσθηκε μαζί τους, στο περιοδικό που εξέδιδαν, αλλά κατέστη και φίλος τους. Ο Δεσποτόπουλος συνεδέθη επίσης με τον Παναγή Παπαληγούρα, με τον οποίο, το 1938, συνεργάσθηκε στην έκδοση του περιοδικού «Προπύλαια», μηνιαίου περιοδικού πνευματικής καλλιέργειας.

Όμως στα φιλοσοφικά θέματα  η πιο εγκάρδια φιλική σχέση του Δεσποτόπουλου μπορεί να θεωρηθεί αυτή με τον ποιητή και διανοούμενο Γιώργο Σαραντάρη (1908-1941). Ο Σαραντάρης στη σύντομη ζωή του ήταν ο πρώτος και ο μόνος στοχαστής που κατέθεσε μια πρωτότυπη, ολοκληρωμένη φιλοσοφική πρόταση, από υπαρξιστική χριστιανική άποψη. Ο Δεσποτόπουλος γράφει για τη γνωριμία τους:

«Η φιλική με τον Σαραντάρη επικοινωνία μου υπήρξε αδιάπτωτη από το 1933 (Σημ. Τότε ήταν που ο Σαραντάρης αφού, έχοντας πάρει το πτυχίο της Νομικής του πανεπιστημίου της Ματσεράτα, είχε έρθει από την Ιταλία, όπου έμενε μόνιμα με την οικογένειά του, είχε ολοκληρώσει τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις στην Πατρίδα και είχε εμφανιστεί στους φιλολογικούς και φιλοσοφικούς κύκλους της πρωτεύουσας) έως το 1940 (Σημ. Τον Αύγουστο του 1940 ο Σαραντάρης επιστρατεύθηκε και από τις κακουχίες πέθανε κατά τον Ελληνο-ιταλικό πόλεμο, στις 25 Φεβρουαρίου του 1941). Όσο ακόμα ζούσε είχα δημοσιεύσει εκτενέστατη έκθεση και αξιολόγηση της φιλοσοφίας του, όπως εκφράστηκε στο βιβλίο του <Η παρουσία του ανθρώπου>. Είχε ο Σαραντάρης ευφρανθεί με τη μελέτη μου αυτή, όταν δημοσιεύθηκε στο περιοδικό της συντροφιάς μας «Προπύλαια», το 1938». (Κων. Δεσποτόπουλου «Φιλολογικά» Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2007, σελ. 222-223). Ο Δεσποτόπουλος σημειώνει ότι ενδεικτικό της φιλίας τους είναι ότι ο Σαραντάρης στην ποιητική συλλογή του «Τα ουράνια», που εκδόθηκε το 1934, του αφιέρωσε ποίημα με τίτλο «Φιλοσοφία». 

Με το φιλοσοφικό έργο του Γιώργου Σαραντάρη πλην του Κων. Δεσποτόπουλου, ασχολήθηκαν, στη δεκαετία του 1930, οι Παν. Κανελλόπουλος, Βασ. Τατάκης και  Έλλη Λαμπρίδη. Εξ αυτών οι δύο (Δεσποτόπουλος, Κανελλόπουλος) χωρίς να συμφωνήσουν απόλυτα με την φιλοσοφική πρόταση του Σαραντάρη την εξετίμησαν. Και ο Βασ. Τατάκης σχολίασε θετικά το έργο του Σαραντάρη.  Αντίθετα η Έλλη Λαμπρίδη το απέρριψε.

Αργότερα, από το 1962, με τα φιλοσοφικά δοκίμια του Σαραντάρη ασχολήθηκε ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, που τα εκτίμησε πολύ. Γράφει σχετικά: «Το φιλοσοφικό έργο του Σαραντάρη δεν ήταν καθόλου, μα καθόλου, για το αρχείο -όπου το βάλαμε- αλλά πως για το αρχείο είμαστε μάλλον εμείς (οι ζωντανοί) κάθε φορά που μας τυχαίνει να βρεθούμε μπροστά στο ασυνήθιστο, ή μπροστά σε ένα έργο που ξεπερνάει από παντού τα όσα αναχαράζομε μονόχνοτα χρόνον καιρό...» (Ζησ. Λορεντζάτου «Διόσκουροι», Εκδ. Δόμος, Αθήνα. 1997, σελ. 98).

Ενδεικτικά της φιλίας, αλλά και της εκτίμησης που έτρεφε  ο Κων.  Δεσποτόπουλος στον Σαραντάρη είναι τα όσα είπε ή έγραψε γι’ αυτόν. Στις 2 Φεβρουαρίου 1983 στην τηλεόραση της ΕΡΤ είπε, μεταξύ των άλλων:

«Άδολος και ανεξίκακος ο Γιώργος Σαραντάρης, ενσάρκωνε τον ποιητή και φιλόσοφο στην πιο καθαρή μορφή, αλλά είχε και υπαρξιακή αυτάρκεια, με την κατανυκτική σχέση του εμπρός στο μυστήριο του θανάτου... Ας μου επιτραπεί να βεβαιώσω πως ο Σαραντάρης είχε, τις τελευταίες ημέρες της ζωής του, νικήσει τον φόβο του θανάτου. Άρρωστος βαριά τις πρώτες εβδομάδες του 1941, ύστερ’ από τον υποσιτισμό και τις άλλες κακουχίες επάνω στα χιονισμένα βουνά της Αλβανίας, όπου υπηρετούσε ως απλός στρατιώτης, ενταγμένος, παρά τη μεγάλη μυωπία του, σε μονάδα της πρώτης γραμμής του μετώπου, είχε μεταφερθεί τελικά σε κλινική των Αθηνών. Εκεί τον επισκέφθηκαν οι αισθαντικοί φοιτητές Καλίτσης και Παπαμικρόπουλος, μέλη του φιλοσοφικού μας Κύκλου, που θαύμαζαν το πνεύμα και το ήθος του. Πρόλαβε ο Παπαμικρόπουλος -πριν χαθεί και αυτός, όπως χάθηκε ο Καλίτσης, τόσο πρόωρα και τόσο άδικα, στη διάρκεια της Κατοχής- να μου παρουσιάσει και με αναφορά στο πρόσωπό μου την τότε εικόνα του Σαραντάρη, γαλήνιου ολωσδιόλου ενώπιον του θανάτου, να ψιθυρίζει προς τους δύο νέους παραινέσεις για εμμονή στον δρόμο της αρετής, υψωμένος ήδη ο ίδιος στη σφαίρα της αγιότητας».

Και στην παρουσίαση των Απάντων του Σαραντάρη από τις εκδόσεις Γκούτενμπεργκ, στην Παλαιά Βουλή, το 1988, ο Κων. Δεσποτόπουλος είπε μεταξύ των άλλων:

<Δεν θα βιογραφήσω τον μοναδικό αυτό φιλόσοφο και ποιητή και άγιο των ελληνικών γραμμάτων, αλησμόνητο άλλωστε και υψωμένο σε θρύλο σχεδόν, ακόμη και για όσους εζήσαμε πλάι του επί δεκαετία...Ήταν ένας από τους καλλιτέχνες, όπως ο Πλάτων ζητούσε, «τους ευφυώς δυναμένους ιχνεύειν την του καλού τε και ευσχήμονος φύσιν», τους παραδεκτούς άρα και στην «αρίστην πόλιν». Είχε την ερωτική φύση του γνήσιου φιλοσόφου και άξιου ποιητή. Αλλά, πέραν αυτής, είχε και το άχραντο ήθος αληθινού χριστιανού, ώστε, αν και ωραιολάτρης ποιητής, να μεταρσιωθεί τελικά, με τη δύναμη της αγάπης, στη σφαίρα της αγιότητας>.  

Ο Κων. Δεσποτόπουλος στη μακρά ζωή του και πέραν της δικής του ανεκτίμητης προσφοράς στην επιστήμη και στην κοινωνία γνώρισε πολλές σημαντικές προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών. Καθόλου δεν δίστασε να τις προβάλλει σε βιβλία του. Με ευθυκρισία, και λιτότητα ύφους περιγράφει χωρίς να εξιδανικεύει, δίνοντας στους αναγνώστες του παραδείγματα προς μίμηση. Ανάμεσα σε αυτά σημαντική θέση καταλαμβάνει ο φίλος του Γιώργος Σαραντάρης.

Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου